Hình thành vùng chuyên canh sâm Ngọc Linh

Củ sâm Ngọc Linh được cấp Giấy chứng nhận đăng ký chỉ dẫn địa lý sẽ góp phần bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ, kiểm soát tốt đối với sâm củ Ngọc Linh.

Thuốc “giấu” của người Xê Đăng

Từ bao đời này, cây sâm Ngọc Linh được người Xê Đăng sinh sống ở đỉnh núi Ngọc Linh (tỉnh Kon Tum) nơi có độ cao từ 1.800 - 2.500 mét so với mặt nước biển thường hay gọi là cây thuốc “giấu”.

Cây thuốc này giúp người dân chống chọi với bệnh tật. Trong chiến tranh, lúc bộ đội đau ốm người Xê Đăng sử dụng thuốc “giấu” giúp bộ đội điều trị bệnh, sớm bình phục sức khoẻ. Thuốc “giấu” giúp người dân và bộ đội đảm bảo sức khoẻ khi đi rừng.

Đến năm 1973 cây thuốc “giấu” này được dược sỹ Đào Kim Long phát hiện giá trị và bắt đầu sưu tầm. Đây là cây bản địa, đặc hữu của núi rừng Ngọc Linh và là loại cây quý hiếm. Tuy nhiên, vì bất cập trong công tác quản lý, cây sâm Ngọc Linh hầu như bị khai thác cạn kiệt và có nguy cơ tuyệt chủng.

Trước thực tế trên, nhiều hộ dân sống trên đỉnh Ngọc Linh bắt đầu sưu tầm sâm Ngọc Linh để bảo tồn và phát triển. Theo đó, người dân chọn mảnh đất trên đỉnh Ngọc Linh có độ cao lớn, được rừng tự nhiên bao bọc, có thảm thực vật là rừng nguyên sinh ở đỉnh Ngọc Linh để trồng sâm.

Tuy sâm trồng nhưng thực tế nó phát triển tự nhiên trên rừng, không có sự can thiết của bất kỳ loại hoá chất nào. Tại vườn sâm, người dân bao bọc quanh vườn bằng vô số đường hào, rào tấm bạt nhằm chống chuột xâm phạm, ăn củ.

Ngoài ra, để bảo vệ vườn sâm, người dân gần như ăn, ngủ cùng sâm. Mọi thông tin, vị trí của vườn được người dân giấu kín. Người lạ rất khó vào vì sâm được trồng trên đỉnh núi, có dốc thẳng đứng, đường trơn trượt. Xe máy, ôtô nếu muốn vào chỉ đi mùa khô, mùa mưa thì lốp quấn xích mới bám đường vào được. Vì sâm quý hiếm nên người Xê Đăng sử dụng mọi biện pháp để bảo vệ vườn cây. Đến nay chưa có một thống kê chính thức nào về diện tích Sâm Ngọc Linh mà dân đang trồng bởi dân không khai báo, thống kê.

Bên cạnh đó, những năm qua, tỉnh Kon Tum phối hợp với các ngành có liên quan, nhà khoa học trong và ngoài tỉnh triển khai đề tài, dự án nghiên cứu việc bảo tồn và phát triển sâm Ngọc Linh. Cùng với đó, các cấp uỷ Đảng và chính quyền địa phương ban hành nhiều chính sách ưu tiên phát triển sâm thành sản phẩm hàng hoá, nâng cao đời sống của người dân tại vùng phân bổ sâm tự nhiên.

Bên cạnh đó, UBND huyện Tumơrông bằng nguồn vốn của các chương trình, dự án khác nhau đầu tư hỗ trợ cây sâm giống cho người dân trồng ở quy mô hộ gia đình… Nhờ vậy, sâm Ngọc Linh dần được người dân cùng chính quyền bảo tồn nguồn gen quý.

Rừng sâm cho tương lai

Sau nhiều năm bảo tồn, đến nay, tỉnh Kon Tum trồng được khoảng 320 ha Sâm trên đỉnh Ngọc Linh (chưa kể diện tích trồng trong dân trồng). Tỉnh xác định đến năm 2020 Kon Tum sẽ hình thành một vùng chuyên canh Sâm Ngọc Linh với quy mô 1.000 ha. Đến năm 2025, diện tích sâm tăng lên gấp 10 lần.

Để hiện thực hoá mục tiêu trên, năm 2001, Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Kon Tum phối hợp với Viện Dược liệu (Bộ Y tế), Trung tâm Nghiên cứu trồng và chế biến cây thuốc cùng Công ty TNHH MTV lâm nghiệp Đăk Tô triển khai dự án “Nghiên cứu hoàn thiện công nghệ sản xuất giống, kỹ thuật trồng và quy hoạch phát triển sâm Ngọc Linh tại Kon Tum”.

Kết quả bước đầu của dự án đã khôi phục vườn sâm giống có khả năng cung cấp giống mở rộng, quy mô. Mô hình trồng sâm tự nhiên, bán tự nhiên cho thấy sâm phát triển tốt, đầu tư ít nhưng hiệu quả kinh tế cao.

Theo đó, dự án đã cấp giống cho từng hộ dân trồng, chăm sóc, quản lý đã phát huy được ý thức, trách nhiệm của từng hộ dân. Công ty cổ phần Sâm Ngọc Linh nơi đang quản lý, bảo vệ và phát triển được hơn 300 ha sâm cũng đưa giống cho người dân trồng tại xã Măng Ri huyện Tumơrông trồng.

Theo ông Lê Đức Thảo, Đại diện Công ty cổ phần sâm Ngọc Linh cho biết, đơn vị đang mở rộng quy mô vườn cây bằng cách liên kết với toàn bộ người dân ở các thôn, làng trong vùng dự án cùng tham gia trồng, phát triển sâm Ngọc Linh. Người lao động tham gia ngoài việc tạo công ăn việc làm, cho thu nhập thì còn góp phần nâng ý thức bảo vệ phát triển rừng….

Từ những mối liên kết giữa doanh nghiệp, người dân cùng ý thức trong việc bảo tồn, phát triển sâm, đem lại hiệu quả kinh tế cao. Gần 20 năm qua, Công ty cổ phần sâmNgọc Linh trồng, không khai thác, chủ yếu thu hạt giống để mở rộng diện tích. Ngoài ra, công ty cũng tổ chức thu mua củ sâm, hạt để bảo tồn và phát triển vườn cây.

Theo tính toán, một cây sâm đến mùa thu hạt cũng cho được ít nhất 3 giống cây mới, có cây cho hàng chục hạt giống. Với diện tích trên, mỗi năm vườn sâm của doanh nghiệp cho hàng chục triệu hạt giống để mở rộng diện tích cũng như cung cấp cho dân trồng. Và tham vọng 1.000 ha sâm trong năm 2020 là hoàn toàn khả thi với tỉnh Kon Tum.

Là doanh nghiệp Nhà nước tham gia bảo tồn, phát triển sâm, ông Nguyễn Thành Chung, Giám đốc Công ty TNHH MTV lâm nghiệp Đăk Tô cho biết, công ty đang quản lý gần 10.000 ha. Tại đây, những nơi có thổ nhưỡng phù hợp đã được khoanh vùng để doanh nghiệp và người dân cùng trồng sâm. Hiện người dân đã thấy được hiệu quả, lợi ích của việc trồng sâm nên đua nhau trồng.

“Tương lai 1.000 ha là hoàn toàn khả thi. Năm nay, chúng tôi sẽ khai thác từ 200-300 kg sâm củ. Cuối năm sẽ có các sản phẩm từ sâm Ngọc Linh như trà sâm, viên ngậm cao cấp từ sâm Ngọc Linh” ông Chung khẳng định.

Theo ông Chung, với diện tích hiện có, hàng năm công ty sẽ cung cấp cả triệu hạt giống cho dân. Tính toán sau 10 năm trồng, mỗi ha sâm cho thu hoạch cả tấn sâm, giá trị 30 - 50 tỷ đồng. Đây không còn là cây xoá nghèo mà cây làm giàu nhanh, bền vững cho đồng bào nơi đây./.