Mèo và ý nghĩa biểu tượng trong văn hóa các nước

Sức dẻo dai, sự nhanh nhẹn, tinh khôn, tiếng kêu, đôi mắt, bộ ria và cả đuôi mèo... đã trở thành chất liệu làm nên  nhiều câu thành ngữ, tục ngữ thâm thúy, thực sự là tinh hoa nghệ thuật và cách đối nhân xử thế.

Ngoài ra, mèo còn là đối tượng trung tâm của nhiều truyền thuyết, huyền thoại, được tạo dựng và tồn tại sâu đậm trong tâm trí con người qua hàng ngàn năm.

Mèo trong văn hóa của người Việt

Loài mèo được thuần hóa từ thời cổ đại và là một trong những loài vật hiện diện trong nhiều nền văn hóa. Ở Việt Nam, trong 12 con giáp có 7 con vật được thuần dưỡng và đã trở thành vật nuôi trong nhà là trâu, mèo, ngựa, dê, gà, chó, lợn. Con mèo tuy không phải là vật nuôi mang lợi ích kinh tế như những con vật khác, nhưng lại là người bạn thân thiết chuyên bắt chuột bảo vệ thành quả lao động của con người nên vẫn được con người yêu quý. Hiện nay, mèo đã trở thành con vật cưng phổ biến ở Việt Nam và cả trên thế giới, nó trở thành người bạn thân thiết với con người.

Con mèo đã gắn bó với đời sống người dân từ thuở xưa nên đã sớm xuất hiện trong nhiều truyện cổ tích. Truyện cổ tích "Sự tích con mèo" giải thích vì sao xuất hiện loài mèo, và những đặc điểm của chúng lại giống với loài hổ. Câu chuyện kể về quá trình một chú hổ con đến xin con người lửa để sưởi, sau đó ở lại sống với con người và lâu dần thì hóa thành mèo.

Mèo cũng đã đi vào các thể loại văn học dân gian như ca dao, tục ngữ. Mèo vừa là hiện thân của sự thanh cảnh, tao nhã nhưng cũng là kẻ ương ngạnh khi ăn vụng, khó bảo. Lâu nay, người dân cũng gán cho nó rất nhiều tính cách của con người để góp phần răn dạy, phê phán và rút ra bài học về lẽ sống. Ví dụ như “Mèo già hoá cáo” được ví với những kẻ ranh ma lọc lõi, càng sống lâu càng thêm tinh khôn, ranh mãnh. Mèo ăn nhấm nháp, chậm rãi nên những ai ăn ít, ăn nhỏ nhẻ được so sánh với mèo “Ăn như mèo”, “Nữ thực như miêu”. Còn câu “Mèo lại hoàn mèo” dùng để khuyên răn người đời đừng mơ mộng hão huyền, mà phải biết được sức mình, dù có thay hình đổi dạng thì cuối cùng vẫn là bản chất cũ. Cha ông cũng đã có câu chuyện thật thú vị và thâm thuý về việc này...

Hình ảnh mèo còn xuất hiện trong các dòng tranh dân gian như Đông Hồ, Hàng Trống. Trong tranh "Đám cưới chuột" của làng tranh Đông Hồ, người ta bắt gặp hình ảnh tiến sĩ chuột vinh quy cưới vợ, nhưng vẫn phải biếu quà cho chú mèo đang ngồi quặp đuôi vẻ hiền lành, đưa tay ra nhận chút quà mọn trong tiếng trống, tiếng kèn. Với bố cục khỏe, cách diễn nét to, đậm, độ cách điệu vừa phải, giàu tính trang trí, màu sắc mộc mạc, chân quê… Người nghệ sĩ dân gian đã thông qua việc miêu tả cảnh đám cưới để gửi gắm vào tờ tranh cả một lẽ sống, rất sâu sắc: ở đây, có thể mèo đại diện cho thế lực cường hào ác bá ở nông thôn, còn chuột là dân nghèo bị áp bức, bóc lột. Các bức tranh tuy mô tả quang cảnh đám cưới vui nhộn nhưng thực tế là sự phê phán thói đời và tầng lớp phong kiến xưa. Đó chính là lối ứng xử vừa bi vừa hài của nhân dân lao động trước người có quyền thế, rộng hơn nữa là lối ứng xử của kẻ yếu trước kẻ mạnh, để yên ổn chung sống trong hòa bình.

Bên cạnh đó, dòng tranh Đông Hồ còn có bức tranh "Em bé ôm mèo" thuộc chủ đề tranh chúc tụng. Tranh thể hiện tính dí dỏm, khung cảnh ấm cúng của Tết Nguyên Đán tràn đầy hạnh phúc, may mắn và thịnh vượng.

Không chỉ xuất hiện ở trong tranh Tết Đông Hồ, mà người nghệ sĩ dân gian Việt Nam còn cho mèo xuất hiện trên những bức chạm khắc ở những nơi chốn tôn nghiêm như đình làng Bình Lục-Quảng Ninh, cảnh mẹ con nhà mèo quây quần, chạm nổi ở bia chùa Linh Quang-Hải Phòng, đều đã phản ánh một nét tư duy của người xưa về con vật gần gũi này…

Và với các nước trên thế giới

Suốt hơn 3.000 năm qua, kể từ khi lần đầu tiên được người Ai Cập cổ đại tôn sùng là con vật thiêng, mèo đã chiếm vị trí quan trọng trong nền văn hóa của nhiều nước trên thế giới. Điều đó có lẽ do mèo là sinh vật còn nhiều bí ẩn.

Vào thời hoàng kim của nền văn minh Ai Cập, cách đây hơn 3000 năm, mèo là loài gia súc phổ biến và đã xuất hiện trong nhiều tác phẩm hội họa ở lăng mộ Ai Cập. Dần dần, mèo đã trở thành một trong những vật nuôi linh thiêng nhất ở Ai Cập. Người Ai Cập cổ đại tôn thờ nữ thần Bastet dưới hình thức một phụ nữ đầu mèo, đó là vị thần ban phúc và bảo hộ cho con người. Ở đây, con mèo biểu tượng cho sức mạnh và sự khéo léo, giúp loài người chiến thắng những kẻ thù ẩn nấp.

Không chỉ Ai Cập cổ đại, nhiều nước trên thế giới như: Trung Quốc, Nhật Bản, Campuchia, Iran... cũng coi mèo là loài vật may mắn, mang lại điều lành cho con người.

Ở nước Nga, mèo chiếm một vị trí nổi bật trong các câu chuyện cổ tích của nước này. Tương tự ở Nhật Bản, trong các truyện thần thoại, mèo được coi là con vật có khả năng biến thành các thần linh siêu đẳng khi chúng chết. Ở đất nước này, mèo cộc đuôi được xem là biểu tượng của triển vọng và tương lai tốt đẹp. Mèo cũng thường xuất hiện trong hội họa truyền thống của Nhật Bản.

Lịch sử nghệ thuật thế giới ghi nhận họa sĩ Nhật Bản Fujita là người chuyên vẽ về mèo xuất sắc nhất: ông vẽ mèo ở đủ trạng thái và luôn tìm được những hình dạng của mèo.

Còn với các em nhỏ Nhật Bản và trên khắp thế giới, chắc hẳn không ai là không biết đến hình ảnh chú mèo máy thông minh Doraemon đến từ tương lai, và cô mèo xinh xắn Hello Kitty rất được các bé gái yêu thích.

Còn ở Ấn Độ, người ta tìm thấy tượng những con mèo biểu thị cho phúc lạc của thế giới động vật.

Tại Trung Quốc cổ đại, mèo được thay bằng con thỏ và được xem như một con vật báo điều lành và dân chúng bắt chước điệu bộ của nó trong các điệu múa và võ thuật.

Tại Campuchia, ngày nay người dân nước này vẫn duy trì tục lệ nhốt mèo vào lồng rồi vừa đi từ nhà này sang nhà khác vừa ca hát để cầu mưa. Mỗi người tưới nước vào mèo cho nó kêu với niềm tin tiếng kêu của nó sẽ làm động lòng thần Indra-vị thần quản lý nước, khiến thần phải cho mưa xuống, dập tắt hạn hán cõi trần.

Người Hồi giáo thì rất quý chuộng mèo và coi mèo đen là con vật đặc biệt. Ở Iran, ai hành hạ mèo đen thì có nguy cơ bị thánh thần trừng phạt...

Trong khi tại xứ Gan (Galles), vào thế kỷ X, luật pháp quy định nếu ai ăn cắp hoặc giết một con mèo của người khác thì phải bồi thường một con cừu kèm theo một chú cừu con nữa.

Còn đối với dân da đỏ Pawnees ở Bắc Mỹ, mèo rừng là biểu tượng của sự khôn khéo, tài tình, là kẻ quan sát thông minh, bình tĩnh và bao giờ cũng đạt được mong muốn, cho nên mèo được coi là con vật linh thiêng, chỉ được giết nó vì mục đích tôn giáo và theo nghi thức nhất định.

Ở châu Phi, mèo tượng trưng cho sự tài giỏi, có khả năng thấu thị, giống như những nhà tiên tri…

Có thể thấy, dù trong thời đại nào thì hình tượng con mèo cũng có ý nghĩa vô cùng thân thiết với con người. Nó hiện diện trong đời sống con người như một người bạn để bảo vệ thành quả lao động và cả những tình cảm, những biến chuyển trong cuộc sống. Đặc biệt, người bình dân còn thi vị hóa mèo, dùng hình ảnh của chúng vừa để răn dạy người đời, vừa để phê phán những thói hư tật xấu của con người./.