“Siết” khí thải xe máy: Cần thiết nhưng không nóng vội

Xe máy là phương tiện thiết yếu với hàng chục triệu người Việt, nhưng cũng là “thủ phạm” chính góp phần gây ô nhiễm không khí đô thị. Việc kiểm soát khí thải xe máy là cần thiết và không thể chậm trễ, nhưng nếu nóng vội, thiếu chuẩn bị sẽ rất dễ dẫn đến khủng hoảng – không chỉ về hạ tầng kiểm định mà còn về sinh kế của hàng triệu người dân.

Phương tiện thiết yếu nhưng là nguồn ô nhiễm lớn

Theo số liệu từ Ủy ban An toàn Giao thông Quốc gia, tính đến tháng 9/2024, Việt Nam có khoảng 77 triệu xe máy đăng ký lưu hành, tương đương 770 xe trên 1.000 dân – một trong những tỷ lệ sở hữu cao nhất thế giới. Xe máy không chỉ là phương tiện đi lại, mà còn là công cụ lao động, mưu sinh của hàng triệu người dân, đặc biệt tại các đô thị lớn.

Chuyên gia giao thông Thế Đạt nhận định: “Phải thừa nhận rằng xe máy là công cụ sống còn với đại đa số người dân. Nhưng cũng chính nó đã và đang góp phần gây ra ô nhiễm không khí, tai nạn giao thông và làm nhếch nhác bộ mặt đô thị trong suốt nhiều năm qua.”

Báo cáo của Ngân hàng Thế giới chỉ ra, xe máy là nguồn phát thải chính gây ô nhiễm không khí đô thị, chiếm 94% lượng khí hydrocarbon (HC), 87% carbon monoxide (CO) và 57% oxit nitơ (NOx) trong tổng phát thải từ các phương tiện giao thông. Đáng chú ý, phần lớn xe máy đang lưu hành hiện nay tại Việt Nam mới chỉ đáp ứng tiêu chuẩn khí thải mức 1 hoặc mức 2 – thấp hơn nhiều so với các nước trong khu vực.

Dưới góc nhìn của cơ quan soạn thảo dự thảo Lộ trình kiểm định khí thải xe mô tô, xe gắn máy, Bộ Tài nguyên và Môi trường cho rằng, tình trạng ô nhiễm môi trường không khí tại Việt Nam nói chung và một số đô thị lớn nói riêng có xu hướng gia tăng, chủ yếu tập trung vào ô nhiễm bụi, đặc biệt là bụi mịn PM2.5. Một trong những nguyên nhân chính phát sinh bụi, khí thải gây tác động, ô nhiễm môi trường không khí được chỉ ra là do số lượng lớn các phương tiện cơ giới tham gia giao thông, trong đó có nhiều xe mô tô, xe gắn máy cũ không đảm bảo tiêu chuẩn khí thải, niên hạn để lưu thông.

Trước thực trạng trên, Bộ Tài nguyên và Môi trường đang xây dựng Lộ trình kiểm định khí thải xe máy. Theo dự thảo, Lộ trình sẽ bắt đầu triển khai tại Hà Nội và TP Hồ Chí Minh từ ngày 1/7/2027, mở rộng ra các thành phố trực thuộc Trung ương năm 2028 và áp dụng toàn quốc từ 2030.

Tuy nhiên, lộ trình này đang đối mặt với nhiều thách thức về năng lực triển khai. Tại buổi tham vấn Dự thảo quy chuẩn quốc gia về khí thải ô tô, xe mô tô, xe gắn máy và lộ trình áp dụng vừa diễn ra mới đây, ông Trần Hoàng Phong (Cục Đăng kiểm Việt Nam) cho biết, hiện TP Hồ Chí Minh có khoảng 8,6 triệu xe máy, Hà Nội có 5,6 triệu xe. Nếu mỗi xe cần 7 phút kiểm định, Hà Nội cần khoảng 400 cơ sở kiểm định, TP Hồ Chí Minh cần 600. Trong khi hiện nay, gần như chưa có hệ thống cơ sở nào sẵn sàng đảm nhiệm khối lượng công việc này.

Đặc biệt, nếu áp dụng thêm quy trình kiểm tra gia tốc – giúp đo phát thải thực tế khi vận hành, thời gian kiểm định có thể kéo dài từ 20 đến 30 phút mỗi xe. Với số lượng xe lớn như vậy, để triển khai vào một thời điểm một cách đồng loạt sẽ gây nên tắc nghẽn. Điều này đòi hỏi không chỉ hạ tầng đăng kiểm quy mô lớn mà còn lực lượng nhân sự có chuyên môn, hệ thống thiết bị đồng bộ và cơ chế quản lý minh bạch.

Ngoài hệ thống đại lý của các hãng, đa phần các cơ sở sửa chữa xe máy tư nhân hiện chưa sẵn sàng tham gia công tác kiểm định khí thải do chưa có chính sách rõ ràng về lợi ích, trách nhiệm, cũng như hỗ trợ tài chính, kỹ thuật.

Cần chính sách đồng hành

Bộ Tài nguyên và Môi trường nhận định, đây là lần đầu tiên Việt Nam triển khai kiểm định khí thải xe máy, nên cần thực hiện từng bước vững chắc, không để gây xáo trộn, đặc biệt với người thu nhập thấp – nhóm phụ thuộc lớn nhất vào phương tiện này.

Trước mắt, Bộ đề xuất tập trung kiểm định nhóm xe máy cũ, công nghệ lạc hậu – chủ yếu sản xuất trước năm 2008. Đây là các phương tiện có nguy cơ phát thải cao và đang phù hợp với năng lực kiểm định hiện có. Đồng thời, việc làm này cũng phù hợp với mục tiêu quốc gia trong việc giảm phát thải khí nhà kính, cải thiện chất lượng không khí, và xây dựng đô thị bền vững theo định hướng tăng trưởng xanh.

Chuyên gia giao thông Thế Đạt phân tích thêm: “Cấm xe máy hay kiểm định toàn bộ trong một thời điểm là không khả thi. Điều cần thiết là phải có chính sách hỗ trợ đi kèm như đổi xe cũ lấy xe mới, cho vay lãi suất thấp, hoặc miễn thuế – phí khi người dân mua xe thân thiện môi trường.”

Ông Minh Thành – chủ một cơ sở sửa chữa xe máy tại Hà Nội cho rằng, nếu không có sự chuẩn bị kỹ lưỡng và hỗ trợ rõ ràng thì chính sách dễ gây khủng hoảng sinh kế cho hàng triệu người. “Xe máy cũ, nát đang là phương tiện mưu sinh của nhiều người nghèo. Nếu cấm hoặc kiểm định đột ngột, họ sẽ không biết xoay xở ra sao. Trước mắt, nên tập trung kiểm soát các xe phát thải cực kỳ cao – loại xe không còn hình hài xe máy, xả khói đen mù mịt trên đường.”

Ngoài ra, ông Thành kiến nghị Nhà nước nên ban hành cơ chế khuyến khích các cơ sở sửa chữa xe máy uy tín tham gia kiểm định khí thải, đồng thời có chính sách tài trợ máy móc, thiết bị và đào tạo nhân sự phù hợp.

Bên cạnh đó, một yếu tố quan trọng không thể thiếu là công tác tuyên truyền nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng về tác hại của khí thải xe máy đối với sức khỏe, môi trường và chất lượng sống. Khi người dân hiểu rõ và tin tưởng vào chính sách, họ sẽ chủ động bảo dưỡng xe, chuyển đổi phương tiện, từ đó tạo nền tảng cho quá trình chuyển đổi giao thông đô thị bền vững.

Các chuyên gia trong ngành nhận định, kiểm soát khí thải xe máy là bước đi tất yếu để giảm ô nhiễm không khí và xây dựng thành phố xanh, sạch, hiện đại. Tuy nhiên, muốn chính sách đi vào thực tế một cách hiệu quả và lâu dài, cần đồng bộ hạ tầng kỹ thuật, nhân lực chuyên môn, cơ chế tài chính, công nghệ, và đặc biệt là sự đồng thuận xã hội.

“Chúng ta đã quá quen với tình trạng ô nhiễm không khí, tai nạn giao thông và sự nhếch nhác đô thị do xe máy gây ra. Nhưng để thay đổi điều đó, cần một hành trình bền bỉ và hợp lý, tránh áp đặt vội vã. Chính sách kiểm soát khí thải chỉ thực sự thành công khi đặt người dân vào trung tâm, vừa tạo áp lực, vừa có cơ chế hỗ trợ kịp thời và thiết thực,” chuyên gia Thế Đạt kết luận.