Thủy sản Việt Nam vượt sóng xuất khẩu

Ngành thủy sản Việt Nam đang ghi nhận những tín hiệu tích cực trong sản xuất với mục tiêu tăng trưởng năm 2025 dự kiến ở mức 4,25%. Tuy nhiên, đằng sau tín hiệu lạc quan là áp lực ngày càng lớn trong hoạt động xuất khẩu, đặc biệt là khi liên tục phải đối mặt với các rào cản kỹ thuật khắt khe tại những thị trường chủ lực như Liên minh châu Âu (EU) và Hoa Kỳ.

Tại thị trường EU, vấn đề khai thác thủy sản bất hợp pháp, không khai báo và không theo quy định (IUU) vẫn là thách thức lớn khiến thủy sản Việt Nam chưa thể gỡ “thẻ vàng”. Bên cạnh đó là mạng lưới quy định dày đặc và liên tục thay đổi, ảnh hưởng trực tiếp đến quy trình sản xuất, vùng nuôi và tiêu chuẩn chất lượng sản phẩm. EU ban hành hoặc điều chỉnh khoảng 180 quy định mỗi năm, với các nội dung liên quan đến dư lượng thuốc trừ sâu, chất kháng khuẩn, truy xuất nguồn gốc và chứng nhận an toàn thực phẩm. Một trong những thay đổi sắp được áp dụng là quy định giới hạn thạch tín vô cơ trong cá và giáp xác, dự kiến triển khai từ quý IV/2025. Đồng thời, từ tháng 9/2026, EU sẽ cấm hoàn toàn việc sử dụng chất kháng khuẩn dành cho người hoặc làm chất kích thích tăng trưởng trong sản phẩm động vật, bao gồm cả thủy sản.

Trong khi đó, tại Hoa Kỳ, thủy sản Việt Nam đang chịu áp lực từ thuế đối ứng và yêu cầu nghiêm ngặt của Đạo luật Bảo tồn Thú biển (MMPA) sẽ áp dụng từ ngày 1/1/2026. Theo ông Tô Việt Châu, Phó Vụ trưởng Vụ Hợp tác quốc tế (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), Hoa Kỳ đã đánh giá tính tương đương của Việt Nam ở mức “một phần”, trong khi có tới 89 quốc gia và vùng lãnh thổ được công nhận tương đương hoàn toàn. Điều này đặt ra yêu cầu cấp bách phải hoàn thiện hệ thống giám sát và tiêu chuẩn kỹ thuật phù hợp với MMPA.

Ông Lê Trần Nguyên Hùng, Phó Cục trưởng Cục Thủy sản và Kiểm ngư cho biết, MMPA quy định tất cả quốc gia xuất khẩu thủy sản vào thị trường Hoa Kỳ phải triển khai các biện pháp bảo vệ thú biển tương đương với biện pháp của Hoa Kỳ nhằm giảm thiểu tình trạng đánh bắt ngẫu nhiên trong khai thác thủy sản. Trong 34 quốc gia được công nhận tương đương một phần có Việt Nam. Việt Nam có 11 nghề khai thác được công nhận tương đương và 12 nghề không công nhận tương đương. Những điều này sẽ tác động lớn đến xuất khẩu thủy sản Việt Nam vào Hoa Kỳ.

Việt Nam sẽ tham khảo và học hỏi từ các quốc gia đã được công nhận tương đương hoàn toàn, nhằm nâng cao năng lực đáp ứng yêu cầu của phía Hoa Kỳ trong thời gian ngắn nhất. Lãnh đạo Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã chỉ đạo Cục Thủy sản và Kiểm ngư với kế hoạch, lộ trình chi tiết cho nhiệm vụ này, ông Lê Trần Nguyên Hùng cho biết.

Trước những áp lực lớn từ các thị trường xuất khẩu trọng điểm, ngành thủy sản Việt Nam đang được định hướng cơ cấu lại toàn diện theo hướng xanh, minh bạch và bền vững. Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Phùng Đức Tiến nhấn mạnh, ngành cần đa dạng hóa đối tượng nuôi để mở rộng dư địa tăng trưởng, đẩy mạnh nuôi trồng trong lòng hồ, phát triển rong tảo biển; quản lý chặt chất lượng giống, thức ăn, thuốc thú y và dịch bệnh. Đồng thời tăng cường kiểm soát an toàn sinh học và truy xuất nguồn gốc để đáp ứng yêu cầu thị trường.

Ông Trần Đình Luân, Cục trưởng Cục Thủy sản và Kiểm ngư cho rằng, những loài như cá rô phi, lươn, nhuyễn thể (nghêu, sò, hàu), rong biển, bào ngư và hải sâm có giá trị kinh tế cao, phù hợp với điều kiện tự nhiên đa dạng của Việt Nam và có tiềm năng lớn trong xuất khẩu. Chẳng hạn, cá rô phi đang trở thành một mặt hàng có nhu cầu tiêu thụ ngày càng tăng tại cả thị trường nội địa và quốc tế. Các mô hình nuôi kết hợp cá, nhuyễn thể và rong biển đang chứng minh hiệu quả vượt trội, giúp bảo tồn hệ sinh thái và giảm phát thải môi trường.

TS. Phạm Anh Tuấn, Hội Thủy sản Việt Nam nhận định, đa dạng hóa không chỉ giúp tăng trưởng về sản lượng mà còn là yếu tố sống còn để thích ứng với biến động thị trường. Việc mở rộng danh mục sản phẩm cũng làm giảm rủi ro, nâng cao năng lực cạnh tranh và góp phần vào mục tiêu phát triển bền vững.

Trước sức ép ngày càng lớn từ các yêu cầu kỹ thuật của các thị trường, Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP) cho rằng, doanh nghiệp Việt cần điều chỉnh chiến lược cạnh tranh, chuyển từ cạnh tranh giá sang cạnh tranh bằng chất lượng, sự bền vững và tính minh bạch. Các sản phẩm như tôm hữu cơ, tôm chứng nhận ASC, tôm sú thương hiệu, được nuôi theo quy trình sinh thái đang là xu hướng được ưa chuộng tại châu Âu. 

Để giữ vững lợi thế tại thị trường EU, doanh nghiệp Việt cần đẩy mạnh ứng dụng công nghệ truy xuất nguồn gốc bằng mã QR, blockchain, đồng thời xây dựng thương hiệu gắn với giá trị sinh thái. Hay việc tiếp cận các chuỗi bán lẻ xanh như Lidl, Aldi, Waitrose – vốn ưu tiên sản phẩm đạt chuẩn sinh thái và có chứng nhận rõ ràng cũng sẽ mở ra cơ hội tiếp cận phân khúc tiêu dùng cao cấp. Sản phẩm bền vững giờ không chỉ là yêu cầu bắt buộc mà còn là công cụ xây dựng uy tín, thu hút đầu tư và tạo niềm tin từ người tiêu dùng toàn cầu.

Trong bối cảnh quốc tế nhiều biến động, ngành thủy sản cũng đang hướng tới các thị trường tiềm năng như Trung Đông, Nam Á, châu Phi và Nam Mỹ. Những khu vực này đang ghi nhận tăng trưởng nhập khẩu mạnh và ít bị ràng buộc bởi các tiêu chuẩn ngặt nghèo như EU hay Hoa Kỳ. Sản phẩm cá tra, cá ngừ, tôm và nhuyễn thể của Việt Nam đã dần khẳng định chỗ đứng tại các thị trường mới nhờ chất lượng ổn định và giá cả cạnh tranh. Sự chủ động hội nhập vào các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới sẽ là nền tảng quan trọng giúp doanh nghiệp Việt tiếp cận thuận lợi hơn với người tiêu dùng toàn cầu.

Theo ông Trần Đình Luân, ngành thủy sản cần kiên quyết chấm dứt khai thác IUU, hiện đại hóa khai thác xa bờ, phát triển công nghiệp chế biến, hậu cần và logistics nhằm giảm tổn thất sau thu hoạch và nâng cao giá trị gia tăng. Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang đẩy mạnh chỉ đạo, giám sát triển khai các biện pháp chống IUU tại địa phương; xây dựng kế hoạch đón và làm việc với đoàn thanh tra của Ủy ban châu Âu trong thời gian tới.