ASEAN khẳng định vai trò trong khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương

Tờ Bưu điện Hoa Nam buổi sáng mới đây đăng bài bình luận của Tiến sỹ Tang Siew Mun, Trưởng bộ phận nghiên cứu về Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) của Viện nghiên cứu ISEAS Yusoft Ishak Singapore, trong đó tác giả đã có những đánh giá về quan điểm chung của ASEAN đối với khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương.

Sau nhiều năm không lên tiếng, ASEAN cuối cùng cũng đã có tiếng nói chung khi công bố quan điểm của khối đối với khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương. Ngày 23/6 vừa qua, tại phiên bế mạc Hội nghị thượng định ASEAN lần thứ 34 ở Bangkok, lãnh đạo các nước thành viên ASEAN đã công bố tài liệu “Quan điểm của ASEAN về Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương”. Tuy nhiên, cả những người ủng hộ hoặc không ủng hộ ASEAN cùng không thực sự hài lòng đối với tài liệu này. 

Australia, Ấn Độ, Nhật Bản và Mỹ trong những năm gần đây đều đã đưa ra các đề xuất và chiến lược của riêng mình đối với khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương. ASEAN là người sau cùng đưa ra góc nhìn đối với khái niệm này.

Trong bối cảnh Mỹ đang vướng vào cuộc chiến tranh thương mại với Trung Quốc, Washington đã thay đổi tên của đơn vị quân sự chung lớn nhất của mình từ “Bộ Tư lệnh Thái Bình Dương” sang “Bộ Tư lệnh Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương”. Điều này khẳng định cam kết của Washington đối với chính sách chiến lược mới vốn định hình và xác định không gian địa chính trị xuyên suốt và trải dài từ Ấn Độ Dương sang Thái Bình Dương.

Trong khi đó, Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe đã đặt khái niệm “Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương mở rộng và tự do” (FOIP) vào vị trí trung tâm trong chính sách đối với khu vực châu Á của Nhật Bản. Chính sách này tập trung vào việc thúc đẩy và thiết lập trật tự pháp luật, tự do hàng hải và tự do kinh tế thị trường, theo đuổi sự thịnh vượng kinh tế và đảm bảo hòa bình, ổn định.

Bênh cạnh đó, tại Đối thoại Shangri-La năm ngoái, Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi đã đưa ra 6 nguyên tắc chủ chốt đối với khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương. Trong khi đó, trong Sách trắng Ngoại giao công bố năm 2017, Australia đã đưa ra 74 điểm đối với khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương.

Tuy nhiên, sự hăng hái, nhiệt tình của bốn nước này đối với một khái niệm Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương mới vẫn chưa đi cùng với những cam kết về nguồn lực trong việc thực thi chiến lược đối với khu vực này.

Việc ASEAN trì hoãn đưa ra quan điểm của mình đối với khái niệm này là hoàn toàn có thể hiểu được. Không có khái niệm nào trong những chiến lược mà Australia, Ấn Độ, Nhật Bản và Mỹ đưa ra nêu trên giải quyết được toàn diện “yếu tố Trung Quốc” - mối quan hệ mà từng nước ASEAN nói riêng và toàn khối ASEAN nói chung chia sẻ với Trung Quốc. Việc chào đón bất kỳ chiến lược nào trong số bốn khái niệm trên đều có nghĩa là ASEAN sẽ có nguy cơ bị cho là “đang chọn bên”.

Điều này là bởi bốn khái niệm về Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương nêu trên đã mô tả một quan điểm thay thế, một trật tự khu vực đang nổi lên vốn không xoay quanh Trung Quốc, tức là có ý ngăn chặn sự gia tăng bá quyền của Trung Quốc.

Những người ủng hộ các khái niệm đã nhanh chóng khẳng định rằng họ không cố gắng kiềm chế, kiềm tỏa sức mạnh chiến lược, kinh tế và ngoại giao của Trung Quốc trong khu vực. Nhưng việc khẳng định các khái niệm của họ là một sáng kiến toàn diện và “thân thiện Trung Quốc” là không phù hợp với những đòi hỏi chiến lược về kiểm soát sức ảnh hưởng đang gia tăng của Trung Quốc.

Để không bị đặt vào tình thế bị cho là “chọn bên”, ASEAN đã tìm được con đường ngoài bốn khái niệm này bằng cách đưa ra quan điểm Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương của riêng mình, một nỗ lực có được từ sự dẫn dắt của Indonesia. Quan điểm này là một giải pháp có tính ngoại giao, trong đó không có hỗ trợ và cũng không phản đối những khái niệm và chiến lược đã có của các quốc gia khác. Tuy nhiên, để có được sự nhất trí của các nước thành viên ASEAN đối với một quan điểm chung như vậy không phải là điều dễ dàng.

Theo giới báo chí, Singapore chính là quốc gia nhiều tiềm năng là “người phá đám” nhất trong quá trình tìm kiếm sự thông qua một thỏa thuận đối với dự thảo quan điểm trên của ASEAN. Trên thực tế, Singapore tìm cách viết lại, chỉnh sửa một số câu chữ trong bản dự thảo và trong những nguyên tắc cốt lõi ban đầu của ASEAN như việc tự do hàng hải và hàng không.

Tuy vậy, trên thực tế cũng cần phải nói rõ rằng 3 thành viên khác của ASEAN (Campuchia, Malaysia và Philippines) cũng muốn được thực hiện quyền tương tự như Singapore trong việc đưa ra những điều chỉnh trong văn bản dự thảo trước thềm Hội nghị thượng đỉnh ASEAN.

Gợi ý của Singapore đối với việc tổ chức cuộc họp dự thảo của các quan chức cấp cao trước khi diễn ra Thượng đỉnh ASEAN là một động thái hợp lý theo những điều chỉnh được 4 nước này đề xuất. Do vậy, cần phải nhìn nhận rằng Singapore không phải là một thành viên thiếu hỗ trợ hoặc không có tính xây dựng, hoặc một mình một quan điểm giống như “kẻ phá đám”.

Những báo cáo về những điều được cho là xung đột, khác biệt trong sự đồng thuận xung quanh dự thảo của ASEAN có thể được diễn giải là đề cập đến những vấn đề nên được thảo luận trong nội bộ ASEAN. Tuy nhiên, trên thực tế điều này cũng đã giúp củng cố được ASEAN thông qua việc mang lại sự minh bạch lớn hơn cho tiến trình phát triển và từng bước dỡ bỏ sự bí ẩn ở những cấp độ cao nhất của ngoại giao ASEAN.

Ngoài ra, câu chuyện thực sự ở đây không phải là trò chơi kéo co về các từ ngữ ngoại giao hoặc các cuộc chiến cao giọng về vị thế quốc gia, mà là về việc 10 nước thành viên ASEAN cuối cùng cũng đi tới đoàn kết, thống nhất với nhau.

Quan trọng hơn, tài liệu này đã thiết lập một vị thế ASEAN trong khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương. Đây là một tài liệu có tính “phòng thủ”, đảm bảo ASEAN có được một bộ khung của riêng mình, độc lập với các chính sách chiến lược của các cường quốc. Điều này cho thấy ASEAN tiếp tục sẽ đóng vai trò là trung tâm trong việc định hình, hướng lái trật tự khu vực đang thay đổi.

Tài liệu cũng đưa ra quan điểm rõ ràng của ASEAN về Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương là không nhằm mục tiêu tạo ra những cơ chế mới hoặc thay thế các cái mới, quan trọng hơn nó là một quan điểm nhằm đạt mục đích thúc đẩy tiến trình xây dựng cộng đồng ASEAN, hỗ trợ và ủng hộ tăng cường vai trò trung tâm của ASEAN. Tuy nhiên, trọng trách đặt lên vai khối ASEAN là việc làm thế nào để nguyên tắc này đóng vai trò quan trọng trong cấu trúc an ninh khu vực và sự linh động quyền lực của các nước lớn hơn sẽ được chuyển thành thành các sáng kiến có tính thực tế và khả thi.

ASEAN cần suy tính lại các kế hoạch nhằm duy trì và củng cố vai trò trung tâm của mình. Điều này đòi hỏi các thành viên phải chủ động và tích cực trong việc tạo ra đồng thời kiểm soát một trật tự mới, hơn là lưu luyến, gắn chặt với mối bận tâm duy nhất của họ là “hợp tác khu vực”. Tuy vậy, vẫn có những nghi ngại nếu các thành viên có các mong muốn chính trị và động lực để vượt ra ngoài khuôn khổ “gia đình an toàn” của các tiến trình do ASEAN dẫn dắt vốn luôn xoay quanh hợp tác có tính chức năng.

Quan điểm chung của ASEAN về Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương cũng đồng thời xoay quanh việc xác định phạm vi và thông số địa lý của khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương. Điều này chứng tỏ cần phải tiếp tục bàn thảo thêm nữa khi mà các thách thức ngày càng lớn hơn khi hợp tác với các đối tác tiềm năng mà không biết rõ họ là ai.

Ngay cả khi phạm vi địa lý của ASEAN đối với khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương không mở rộng xa như các đường biên giới được vạch ra trong quan điểm của Nhật Bản (vốn vượt qua cả Kenya và Tanzania), ASEAN cũng sẽ cần phải cân bằng, định hướng lại ống kính chiến lược của mình và thu nạp, mở rộng tới các quốc gia tiểu lục địa Nam Á. Và các nước thành viên cần chuẩn bị cho giai đoạn mới, tiềm ẩn nhiều phức tạp này.

Tóm lại, giá trị quan điểm chung của ASEAN đối với Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương chính là nằm trong việc nhắc nhở tất cả các bên rằng ASEAN sẽ duy trì là một yếu tố không thể bỏ qua trong bức tranh địa kinh tế và địa chiến lược của khu vực. Những khác biệt và thách thức sẽ càng mở rộng nếu một cấu trúc khu vực mới dành cho các quốc gia trong khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương không có sự ủng hộ và tham gia của ASEAN./.