Các trường đại học chuyển đổi tư duy để không “lỡ nhịp” đột phá về khoa học công nghệ

Hiện nay, Bộ Giáo dục và Đào tạo cùng các cơ sở giáo dục đại học đang tập trung triển khai một số đề án trọng điểm để tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, phát triển khoa học công nghệ và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia. Quá trình này gắn liền với quá trình tái cấu trúc mạng lưới cơ sở giáo dục đại học, chuyển đổi tư duy, nâng cao vai trò và vị thế của các cơ sở giáo dục đại học trong các hoạt động nghiên cứu, đổi mới sáng tạo.

*Chuyển đổi tư duy phát triển đại học

Bốn đề án trọng điểm đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt và ngành Giáo dục – Đào tạo bắt đầu triển khai bao gồm: Quy hoạch mạng lưới cơ sở giáo dục đại học và sư phạm thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050; Đề án Đào tạo nguồn nhân lực phục vụ phát triển công nghệ cao giai đoạn 2025 - 2035 và định hướng tới năm 2045; Đề án phát triển hệ thống trung tâm đào tạo xuất sắc và tài năng về công nghệ 4.0 đến năm 2030; Đề án Đào tạo, bồi dưỡng nguồn nhân lực phục vụ phát triển điện hạt nhân đến năm 2035.

Các đề án này hướng tới đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ nhân tài trong các ngành khoa học cơ bản, kỹ thuật và công nghệ then chốt. Cùng với đó, gắn kết đào tạo với thúc đẩy nghiên cứu khoa học; phát triển công nghệ, đổi mới sáng tạo; thu hút đầu tư vào các lĩnh vực công nghiệp công nghệ cao, công nghệ chiến lược.

Để thực hiện thành công các đề án này, Thứ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo Hoàng Minh Sơn nhấn mạnh yêu cầu cấp thiết phải chuyển đổi tư duy phát triển giáo dục đại học. Đã đến lúc các cơ sở giáo dục đại học phải đổi mới mạnh mẽ tư duy chiến lược và hành động, chuyển từ số lượng sang chất lượng, đặc biệt hướng tới chất lượng.

Hiện cả nước có trên 300 đơn vị đào tạo đại học với khoảng 2,4 triệu người học. Tuy nhiên, tỷ lệ đào tạo sau đại học còn thấp, đặc biệt ở lĩnh vực STEM. Số lượng trường nhiều, nhưng số có năng lực thực sự về khoa học công nghệ và đào tạo chất lượng cao còn hạn chế.

Theo Thứ trưởng Hoàng Minh Sơn, các cơ sở giáo dục đại học đóng vai trò then chốt, không chỉ là nơi đào tạo, mà còn là lực lượng nòng cốt trong nghiên cứu và đổi mới sáng tạo. Nếu không có đội ngũ nhân lực chất lượng cao, không thể phát triển khoa học công nghệ một cách đột phá. Các cơ sở giáo dục cần xác định lại sứ mạng, lấy việc đào tạo gắn với nghiên cứu, đổi mới sáng tạo làm định hướng xuyên suốt.

Để nâng cao vị thế đại học Việt Nam, Thứ trưởng chỉ rõ: Tất cả chương trình, nhiệm vụ lớn sẽ được phân bổ theo cơ chế cạnh tranh, dựa trên năng lực và kết quả đầu ra. Hiệu quả là tiêu chí hàng đầu trong đầu tư của Nhà nước. Vì vậy, cần phải hành động nhanh hơn, khẩn trương hơn, quyết liệt hơn và tích cực hơn. Các đề án quy hoạch được phê duyệt, nếu không biến thành hành động cụ thể và triển khai nhanh, mạnh mẽ thì chúng ta sẽ mất cơ hội.

Đề xuất nhiệm vụ trọng tâm để thực thi hiệu quả các đề án phát triển khoa học và công nghệ, Thứ trưởng Hoàng Minh Sơn chia sẻ: Trước hết, cần rà soát, cập nhật chiến lược phát triển của từng trường, chú trọng chất lượng đào tạo và kết quả nghiên cứu. Các cơ sở đào tạo chủ động xây dựng các đề án, chương trình nghiên cứu và đào tạo, căn cứ vào các định hướng, nhiệm vụ của Chính phủ. Việc phân bổ sẽ theo tiêu chí cạnh tranh, phù hợp với năng lực. Bên cạnh đó, hoàn thiện cơ chế, chính sách đủ mạnh để thu hút và giữ chân giảng viên, sinh viên, đặc biệt là nguồn nhân lực quốc tế. Nâng cao năng lực quản trị, tăng hiệu quả hoạt động và đẩy mạnh ứng dụng chuyển đổi số trong toàn hệ thống giáo dục đại học. Thiết lập hệ thống giám sát, đánh giá thường xuyên và chặt chẽ, đặc biệt với chỉ số về khoa học công nghệ, tiềm lực và kết quả đầu ra. Thứ trưởng cũng đề xuất xây dựng Hội đồng Quốc gia về đại học – doanh nghiệp, kết nối chặt chẽ giữa nhà trường và doanh nghiệp trong đào tạo nhân lực, nghiên cứu và đổi mới sáng tạo, góp phần giải quyết các bài toán lớn của đất nước.

*Đổi mới mô hình hợp tác, nhà nước đóng vai trò "bà đỡ"

Trong số các giải pháp để phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, thúc đẩy đổi mới sáng tạo, mô hình liên kết 3 nhà "Nhà nước - nhà trường - doanh nghiệp" được các cơ sở đào tạo nhìn nhận là một giải pháp quan trọng, mang tính đột phá, đem lại nhiều kết quả tích cực.

Phó Giáo sư – Tiến sĩ Phạm Bảo Sơn, Phó Giám đốc Đại học Quốc gia Hà Nội cho rằng, việc tạo ra chuỗi giá trị đổi mới sáng tạo khép kín, từ ý tưởng - nghiên cứu - ứng dụng - thương mại hóa sẽ góp phần rút ngắn khoảng cách giữa đào tạo và thực tiễn, giữa khoa học và thị trường; tạo môi trường để doanh nghiệp chuyển hóa tri thức thành sản phẩm, nhà trường chuyển đổi chức năng, Nhà nước chuyển từ quản lý sang kiến tạo, đồng hành, hỗ trợ.

Theo Phó Giáo sư – Tiến sĩ Phạm Bảo Sơn, nhà nước đóng vai trò "kiến tạo luật chơi" và dẫn dắt mối quan hệ "3 Nhà". Bên cạnh việc đầu tư, tài trợ cho các nghiên cứu thì Nhà nước cần đầu tư trong vai trò "bà đỡ" cho các sản phẩm khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo do nhà khoa học tạo ra dựa trên đặt hàng, đầu tư ban đầu của doanh nghiệp bằng cách trở thành khách hàng đầu tiên "thử nghiệm", sử dụng sản phẩm đó trong toàn hệ thống. Điều này giúp doanh nghiệp có nguồn lực đầu tư cho các nhà khoa học tiếp tục kiểm thử, hoàn thiện và phát triển sản phẩm (thường kéo dài mà nguồn lực của doanh nghiệp không đáp ứng), từ đó tạo ra các sản phẩm hoàn thiện, có tính cạnh tranh, có khả năng thâm nhập và chiếm lĩnh thị trường, vươn ra thế giới, các bên liên quan đều có lợi.

Phó Giám đốc Đại học Quốc gia Hà Nội cũng nhấn mạnh việc nâng cao năng lực tự chủ và quản trị của các nhà trường; tăng cường đầu tư theo hướng trọng điểm, đầu tư vun cao để ươm tạo các nhà khoa học xuất sắc, các nhóm nghiên cứu đạt chuẩn quốc tế dẫn dắt nền khoa học công nghệ của đất nước trong các lĩnh vực trọng điểm, mũi nhọn với nhiều sản phẩm đỉnh cao, đóng góp cho sự phát triển quốc gia.

Nhiều năm qua, mô hình phổ biến để thúc đẩy hợp tác nghiên cứu giữa 3 nhà là các nhiệm vụ khoa học công nghệ sử dụng ngân sách Nhà nước và có kinh phí đối ứng từ doanh nghiệp, do các cơ sở giáo dục đại học thực hiện. Mô hình này đã đạt được một số thành tựu nhất định, tuy nhiên, Phó Giáo sư – Tiến sĩ Vũ Đình Tiến, Đại học Bách khoa Hà Nội đã chỉ ra một số hạn chế cố hữu, tạo ra những "nút thắt" cản trở hiệu quả thực sự.

Trong mô hình này, nguồn kinh phí nghiên cứu chủ yếu từ nhà nước, vì vậy vô tình làm giảm đi tính cam kết và áp lực thành công từ phía doanh nghiệp. Phần vốn "đối ứng" đôi khi chỉ mang tính hình thức, doanh nghiệp chưa thực sự coi việc thực hiện nhiệm vụ khoa học công nghệ là một khoản đầu tư chiến lược sống còn. Về phía các cơ sở giáo dục đại học, áp lực lớn nhất lại là các công bố khoa học và việc giải trình, quyết toán các thủ tục hành chính phức tạp, thay vì áp lực tạo ra một sản phẩm thương mại hóa được.

Về cơ chế, quy trình xét duyệt, cấp phát và thanh quyết toán kinh phí từ ngân sách nhà nước thường phức tạp, kéo dài, không phù hợp với tốc độ vận động nhanh chóng của thị trường và công nghệ. Doanh nghiệp cần giải pháp trong 6 tháng đến 1 năm, nhưng một quy trình đề tài có thể mất 2-3 năm từ lúc đề xuất đến lúc nghiệm thu. Nhiều đề tài bị hủy bỏ do phần đối ứng của doanh nghiệp giải ngân trước không khớp với tiến độ thực hiện của đề tài.

Do đó, các đề tài thường dừng lại ở mức độ sản phẩm mẫu (prototype) hoặc kết quả trong phòng thí nghiệm. Khoảng cách từ đây đến một sản phẩm hoàn thiện, có thể sản xuất hàng loạt và được thị trường chấp nhận đòi hỏi nguồn lực đầu tư rất lớn. Mô hình hiện tại gần như bỏ trống giai đoạn này, khiến phần lớn kết quả nghiên cứu không thể tạo ra giá trị kinh tế. Kết quả là, dù ngân sách Nhà nước và doanh nghiệp đã đầu tư không ít, số lượng sản phẩm công nghệ cao "made in Vietnam" từ các đề tài hợp tác này có sức cạnh tranh trên thị trường vẫn còn rất khiêm tốn.

Trước những bất cập này, Đại học Bách khoa Hà Nội đề xuất đổi mới mô hình hợp tác với doanh nghiệp, lấy thị trường và doanh nghiệp làm trung tâm. Cụ thể, cần thúc đẩy mạnh mẽ mô hình doanh nghiệp trực tiếp đặt hàng nghiên cứu với các cơ sở giáo dục đại học. Trong mô hình này, doanh nghiệp là người ra đề bài, xác định rõ yêu cầu sản phẩm đầu ra và là nguồn tài chính chủ đạo. Vai trò của các cơ sở giáo dục đại học là nhà cung cấp dịch vụ R&D (nghiên cứu và phát triển) chuyên nghiệp. Mối quan hệ này được ràng buộc bởi một hợp đồng kinh tế sòng phẳng, minh bạch về tiến độ, chất lượng và quyền lợi sở hữu trí tuệ.

Ngoài ra, Đại học Bách khoa Hà Nội cũng đề xuất, thay vì các dự án ngắn hạn, cần đầu tư xây dựng các phòng thí nghiệm chung, trung tâm R&D chung với các tập đoàn lớn theo hình thức đối tác công tư PPP... để giúp các nhà nghiên cứu của doanh nghiệp và nhà khoa học của trường cùng làm việc, cùng giải quyết các bài toán dài hạn.

Để cách tiếp cận mới này có thể nhân rộng và phát huy hiệu quả trên toàn quốc, Đại học Bách khoa Hà Nội kiến nghị Nhà nước chuyển dần vai trò từ "người cấp phát kinh phí" sang "người kiến tạo và hỗ trợ". Khi các"nút thắt" được tháo gỡ, dòng chảy tri thức và công nghệ giữa nhà trường, doanh nghiệp sẽ được khơi thông, tạo ra một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo đủ mạnh mẽ để đưa Việt Nam bứt phá.