Tái cấu trúc ngành lúa gạo - Bài 1: Bứt phá khỏi "bẫy giá thấp"

Điều này khiến giá lúa trong nước cũng giảm mạnh, lợi nhuận nông dân bị thu hẹp. Nằm trong top 3 quốc gia xuất khẩu gạo trên thế giới, đã đến lúc ngành hàng lúa gạo Việt Nam cần có những bước đi để đảm bảo ổn định trong sản xuất, tiêu thụ, tiến tới chủ động trong xuất khẩu.

Trước diễn biến thị trường trong và ngoài nước, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính vừa ban hành Công điện số 21/CĐ-TTg ngày 4/3/2025 nhằm đảm bảo cân đối cung cầu lúa gạo trong nước, thúc đẩy sản xuất, kinh doanh và xuất khẩu bền vững, nâng cao thu nhập cho nông dân, đồng thời tìm giải pháp lâu dài cho ngành hàng lúa gạo, bảo đảm hài hòa lợi ích giữa người sản xuất và doanh nghiệp.

Thông tấn xã Việt Nam thực hiện loạt bài phân tích điểm yếu của gạo Việt trong cạnh tranh toàn cầu, đồng thời đề xuất giải pháp ngắn hạn và dài hạn từ góc nhìn doanh nghiệp, chuyên gia, bộ ngành và quốc tế nhằm nâng cao giá trị hạt gạo Việt.

Bài 1: Bứt phá khỏi "bẫy giá thấp" 

Giá gạo Việt Nam xuất khẩu từng cao nhất thế giới. Nhưng từ khi Ấn Độ trở lại “đường đua” xuất khẩu gạo (tháng 9/2024), giá xuất khẩu gạo của Việt Nam cũng như các nước đều giảm khá mạnh. Điều này khiến cho giá lúa trong nước cũng lao dốc. Đây cũng không phải lần đầu tiên giá lúa gạo Việt Nam bị biến động mạnh như vậy. 

* Điểm nghẽn và nguyên nhân

Theo ông Ngô Hồng Phong, Cục trưởng Cục trưởng Cục Chất lượng, Chế biến và Phát triển thị trường, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, tình trạng rớt giá gạo xuất khẩu hiện nay là do Ấn Độ dỡ bỏ lệnh cấm xuất khẩu gạo trắng tạo áp lực lớn lên các quốc gia xuất khẩu khác; trong đó có Việt Nam, đặc biệt là gạo trắng cấp thấp. Gạo giá rẻ từ Pakistan và Myanmar tiếp tục chiếm ưu thế ở các thị trường nhạy cảm về giá như châu Phi, Trung Đông.

Nguồn cung gạo thế giới tăng, bởi sản lượng gạo của 4 quốc gia cung cấp gạo đứng đầu thế giới trên thế giới là Ấn Độ, Việt Nam, Thái Lan và Pakistan đều tăng so với niên vụ trước. Riêng sản lượng của Ấn Độ đạt 145 triệu tấn, tăng 7,2 triệu tấn so với năm trước, khiến nguồn cung thế giới trở nên dư thừa.

Với Việt Nam, thị trường xuất khẩu gạo chiếm tỷ trọng lớn (trên 59%) lượng gạo xuất khẩu Việt Nam là Philippines và Indonesia giảm nhập khẩu do tự túc được một phần hoặc đã tích lũy dự trữ. Trung Quốc chưa quay lại mua gạo nhiều. Điều này khiến cho giá gạo Việt Nam xuất khẩu giảm mạnh. 

Thực tế, giá xuất khẩu gạo giảm cũng diễn ra ở các nước xuất khẩu khác như: giá gạo Ấn Độ xuất khẩu chạm đáy 20 tháng; Hiệp hội các nhà xuất khẩu gạo Thái Lan dự kiến trong quý I/2025 nước này giảm xuất khẩu 33% so với cùng kỳ năm ngoái.

Nhu cầu thị trường giảm trong khi Việt Nam lại bước vào cao điểm thu hoạch vụ Đông Xuân 2024-2025 – vụ lúa gạo lớn nhất trong năm. Các yếu tố từ thị trường thế giới và trong nước đã tác động “kép” khiến giá lúa nhanh chóng giảm sâu. 

Diễn biến giá gạo trên thị trường thế giới gần đây cho thấy, mặc dù giá gạo của các quốc gia đều giảm mạnh, nhưng Việt Nam lại chứng kiến sự giảm mạnh và nhanh hơn so với Thái Lan và Ấn Độ. Các chuyên gia và doanh nghiệp cho rằng nguyên nhân chính là sự thiếu ổn định trong sản xuất, tiêu thụ và xuất khẩu. Khi thị trường gạo lên cao, một bộ phận doanh nghiệp chỉ tập trung vào xuất khẩu, nhưng khi thị trường suy yếu, họ nhanh chóng rút lui.

Bên cạnh đó, ngành lúa gạo Việt Nam thiếu tính ổn định do sản xuất không gắn kết chặt chẽ với tiêu thụ. Nông dân không có nơi tiêu thụ, không có doanh nghiệp thu mua, buộc phải bán lúa với giá thấp cho thương lái. Trong khi đó, doanh nghiệp thiếu vốn để trữ lúa, phải bán ra với giá thấp để quay vòng vốn.

Ông Dương Quang Sáu, Phó Tổng Giám đốc Công ty cổ phần Tập đoàn giống cây trồng Việt Nam (Vinaseed) cho biết, ngành hàng lúa gạo đang hoạt động theo kiểu chụp giật, chưa có nhiều doanh nghiệp đầu tư theo chiều sâu. Ít doanh nghiệp quan tâm đến phát triển chuỗi giá trị để nâng cao chất lượng sản phẩm gạo.

Ông Trương Sỹ Bá, Chủ tịch HĐQT Tập đoàn Tân Long cũng cho rằng, không thể để như hiện nay, nhiều doanh nghiệp chỉ “nhảy” vào khâu thương mại, kinh doanh phần ngọn. Khi thị trường có cơ hội là vào kinh doanh, nhưng khi không có cơ hội, thị trường biến động mạnh là rút lui, làm cho giá cả không ổn định, tạo ra sự cạnh tranh khốc liệt. Như vậy, doanh nghiệp đầu tư bài bản phải khấu hao tài sản sẽ không thể cạnh tranh được với các doanh nghiệp chỉ làm thương mại.

“Với ngành hàng lúa gạo, đây là sản phẩm đặc biệt cần có điều kiện khắt khe. Doanh nghiệp đủ điều kiện về cơ sở vật chất, có liên kết chuỗi giá trị thì mới được tham gia xuất khẩu. Chẳng hạn doanh nghiệp phải có kho chứa từ 100.000 tấn trở lên”, ông Trương Sỹ Bá đề xuất.

Tại khu vực Đồng bằng sông Cửu Long vẫn còn ít doanh nghiệp đầu tư liên kết với nông dân sản xuất lúa; có sự đầu tư bài bản về hệ thống sấy, trữ lúa gạo sau thu hoạch. Doanh nghiệp có kho bãi, có thể mua lúa lưu trữ thì cần vốn lưu động lớn. Do vậy, các doanh nghiệp đang rất cần chính sách tạo điều kiện tiếp cận vốn ưu đãi hơn, đặc biệt mỗi khi vào vụ, nguồn hàng rất lớn.

Ở góc độ khác, theo Bộ Nông nghiệp và Môi trường, Việt Nam đã xuất khẩu gạo kỷ lục với trên 9 triệu tấn (năm 2024). Trong số này, gạo trắng xuất khẩu chiếm khoảng 71%, giá xuất khẩu trung bình từ 523 - 540 USD/tấn, chủ yếu xuất khẩu sang Philippines, Indonesia và châu Phi. Gạo thơm như Jasmine, Đài thơm, ST24, ST25 chiếm 19%, giá xuất khẩu từ 640 - 700 USD/tấn), chủ yếu xuất khẩu sang EU, Hoa Kỳ, Trung Quốc và Nhật Bản. Gạo nếp chiếm 6%; gạo Japonica và gạo đặc sản khác khoảng 4% và chủ yếu tiêu thụ tại Nhật Bản, Hàn Quốc và thị trường cao cấp khác.

Như vậy có thể thấy, tỷ lệ gạo thơm, gạo đặc sản xuất khẩu của Việt Nam còn chiếm tỷ trọng khá thấp. Trong khi loại gạo này khi được đưa vào các thị trường chất lượng cao, thị trường khó tính thì giá xuất khẩu vẫn tốt.

“Khi xuất khẩu gạo vào các thị trường khó tính, giá thậm chí lên, không bị tác động bởi những biến động của thị trường chung”, ông Trương Sỹ Bá chia sẻ.

* Xây dựng nền móng vững

Gạo Việt Nam đã có mặt ở khoảng 150 quốc gia, vùng lãnh thổ. Tuy nhiên, hiện nay gạo Việt Nam chủ yếu được xuất khẩu dưới dạng thô, hàng xá vẫn chiếm phần lớn; sản phẩm mang thương hiệu gạo Việt Nam còn khiêm tốn.

Theo ông Dương Quang Sáu, để đạt tiêu chuẩn xuất khẩu chất lượng cao, gạo Việt Nam cần phải được kiểm soát chặt chẽ từ đầu vào đến chế biến, có khả năng truy xuất nguồn gốc. Nếu thiếu yếu tố này, gạo Việt Nam sẽ yếu thế trước biến động thị trường. Vinaseed phát triển theo hướng liên kết chuỗi để cung cấp sản phẩm đạt chuẩn xuất khẩu, gắn thương hiệu khi sang các thị trường cao cấp như EU, Australia… 

Để đảm bảo sản phẩm với chất lượng tốt nhất thì doanh nghiệp phải có vùng nguyên liệu, kiểm soát được dư lượng thuốc bảo vệ thực vật khắt khe và luôn truy xuất được nguồn gốc. Nhiều doanh nghiệp đã xây dựng chiến lược phát triển với mục tiêu đưa thương hiệu gạo Việt vào EU, Nhật Bản, Hàn Quốc…

Chung tay với nỗ lực đó, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang triển khai Đề án "Phát triển bền vững một triệu hecta lúa chất lượng cao và phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh vùng Đồng bằng sông Cửu Long đến năm 2030", đặc biệt đẩy mạnh nhân rộng quy trình sản xuất lúa giảm phát thải để giảm chi phí sản xuất và tăng giá bán cho nông dân.

Đề án đã nhận được sự ủng hộ nhiệt tình của các địa phương. Các doanh nghiệp lớn cũng bắt tay vào tham gia cùng nông dân, địa phương ngay từ bước đầu để có được vùng nguyên liệu đạt chuẩn. Theo các chuyên gia, nếu tổ chức được sản xuất gắn chặt với tiêu thụ sẽ chấm dứt tình trạng giá lên giá giá xuống bất thường, sản phẩm tiêu thụ không được. Mô hình liên kết là chìa khóa để đạt được các tiêu chí, nâng được giá trị, thương hiệu lúa gạo Đồng bằng sông Cửu Long nói riêng và Việt Nam nói chung.

Ông Trần Minh Hải, Phó Hiệu trưởng Trường Chính sách công và Phát triển nông thôn, Bộ Nông nghiệp và Môi trường nhìn nhận, việc phát triển hợp tác xã là nền tảng cốt lõi để thực hiện thành công Đề án "Phát triển bền vững một triệu hecta lúa chất lượng cao và phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh vùng Đồng bằng sông Cửu Long đến năm 2030". Việc gia tăng số lượng thành viên hợp tác xã sẽ là hướng đi giúp mở rộng diện tích sản xuất, đồng thời tạo điều kiện để áp dụng cơ giới hóa và các công nghệ hiện đại trong nông nghiệp.

Hợp tác xã đủ mạnh để phát triển chuỗi giá trị, tạo ra sản phẩm chất lượng, liên kết với doanh nghiệp trong chế biến, tiêu thụ, xuất khẩu, góp phần nâng cao đời sống thành viên và cải thiện hiệu quả sản xuất, ông Trần Minh Hải nhấn mạnh. 

Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Đỗ Đức Duy cho biết, ngành tiếp tục cải thiện cơ cấu sản xuất và chất lượng sản phẩm, chuyển mạnh hơn nữa sang các sản phẩm lúa gạo chất lượng cao. Đặc biệt, diện tích mở rộng và tăng vụ cần được ưu tiên phát triển các giống lúa có chất lượng cao. Đồng thời, khuyến khích nghiên cứu giống lúa chất lượng cao chịu hạn, chịu mặn, kháng sâu bệnh để ứng phó với thiên tai, biến đổi khí hậu.

Cùng với đó là tăng cường chế biến sâu và đa dạng hóa sản phẩm, chuyển đổi từ xuất khẩu thô sang các sản phẩm chế biến sâu, như bún, bột gạo, phở sản phẩm hữu cơ, gạo đặc sản… Hiện Việt Nam đã có những sản phẩm này nhưng tới đây cần làm mạnh mẽ hơn để gia tăng giá trị gia tăng cho sản phẩm lúa gạo, Bộ trưởng Đỗ Đức Duy cho biết.

Ở góc độ thương mại, Bộ trưởng Bộ Công Thương Nguyễn Hồng Diên cho biết, Bộ Công Thương sẽ tổ chức các đoàn xúc tiến thương mại tại các thị trường xuất khẩu gạo truyền thống như Philippines, Indonesia, Trung Quốc, cũng như tiềm năng để thúc đẩy xuất khẩu. Bộ Công Thương chủ động theo dõi sát tình hình thị trường, thương mại lúa gạo toàn cầu và các thị trường truyền thông, cũng như của các đối thủ cạnh tranh để kịp thời có giải pháp phù hợp. 

Bộ Công Thương sẽ phối hợp với Bộ Nông nghiệp và Môi trường, các địa phương, doanh nghiệp để triển khai hiệu quả Nghị định số 01/2025/NĐ-CP ngày 1/1/2025 của Chính phủ (có hiệu lực từ ngày 1/3/2025) về sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 107/2018/NĐ-CP ngày 15/8/2018 của Chính phủ về kinh doanh xuất khẩu gạo, Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên cho biết.