Ưu tiên giảm xả lũ: Phát huy hiệu quả trong vận hành liên hồ chứa

Trước những đợt mưa lũ đặc biệt lớn tại khu vực Trung Bộ trong những ngày qua, Thủ tướng Chính phủ yêu cầu các bộ, ngành tập trung ứng phó; trong đó nhấn mạnh việc rà soát, hướng dẫn vận hành hồ thủy lợi – thủy điện an toàn, hợp lý và “ưu tiên giảm xả lũ xuống hạ du”. Các chuyên gia cho rằng yêu cầu này là cấp bách trong bối cảnh mưa lũ cực đoan đã vượt qua nhiều kịch bản thiết kế và hệ thống vận hành hiện nay còn những hạn chế cần khẩn trương khắc phục.

GS.TS Nguyễn Quốc Dũng – Phó Chủ tịch Thường trực Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam đánh giá, những đợt mưa gần đây cho thấy đặc điểm bất thường, “vượt mức vài chục năm mới xảy ra một lần”. Mưa không chỉ rất lớn mà còn kéo dài nhiều ngày liên tiếp. Trong thủy văn, lũ dài ngày là loại nguy hiểm nhất khi hồ chứa đã đầy, vùng trũng bão hòa, rừng không còn khả năng thấm, nước mưa bao nhiêu đổ xuống hạ lưu bấy nhiêu, làm giảm đáng kể khả năng tiêu nước của lưu vực.

Đáng lo hơn, nhiều khu vực đã ghi nhận hiện tượng “lũ kép”, nghĩa là một đợt chưa rút thì đợt tiếp theo đã tới, nhưng phần lớn quy trình vận hành các hồ chứa hiện nay vẫn dựa trên mô hình lũ đơn nên không theo kịp diễn biến thực tế.

Trước tình trạng nhiều hồ nước đồng loạt xả khi lũ lên cao, GS.TS Nguyễn Quốc Dũng cho rằng, khó khăn lớn nhất hiện nay nằm ở chỗ “không ai tư vấn cho Chủ tịch tỉnh phải xả lũ sớm”, dù có dự báo mưa lớn. Khi thời tiết còn bình thường, việc yêu cầu mở cửa xả trước 2–3 ngày là một quyết định rất khó, đặc biệt trong bối cảnh nhiều sở ngành địa phương thiếu chuyên gia thủy văn – thủy lực, không đủ năng lực phân tích các kịch bản dòng chảy để tham mưu.  Trong khi tại Nhật Bản hay Trung Quốc, mỗi khu vực đều có văn phòng thủy văn trực 24/7 trong mùa lũ.

Ông Nguyễn Quốc Dũng cho rằng, nếu Việt Nam chưa xây dựng được mô hình này một cách chính quy, có thể tính đến giải pháp xã hội hóa dịch vụ tư vấn để hỗ trợ quyết định vận hành các hồ chứa kịp thời và khoa học hơn.

Một trong những điểm nghẽn lớn trong phối hợp vận hành liên hồ chứa hiện nay là sự khác biệt về mục tiêu giữa thủy điện và thủy lợi. Thủy điện gắn với an ninh năng lượng, nên việc hạ thấp mực nước hồ để đón lũ luôn đi kèm rủi ro thiếu nước phát điện nếu mưa không về. Thực tế này từng xảy ra với hồ Hòa Bình năm 2017.

Nhiều chuyên gia từng đề xuất giải pháp “mua dung tích phòng lũ”, tức sử dụng quỹ phòng chống thiên tai để bù phần sản lượng điện hoặc chi phí mà chủ hồ mất đi khi phải xả sớm theo yêu cầu chống lũ. Đây được xem là phương án hài hòa lợi ích, khuyến khích chủ hồ tích cực tham gia nhiệm vụ phòng lũ một cách tự giác và minh bạch, ông Nguyễn Quốc Dũng chia sẻ.

Thực tế việc vận hành liên hồ chứa ở nước ta cho thấy quy trình được chia thành ba thời kỳ: đầu vụ, giữa vụ và cuối vụ. Đầu vụ cần hạ mực nước để đón lũ, giữa vụ yêu cầu lưu lượng xả không vượt dòng chảy đến và cuối vụ phải tích đủ nước để phục vụ mùa khô. Tuy nhiên, các trận lũ năm nay đến dồn dập và dị thường vào cuối mùa, khi nhiều hồ đã tích nước cao, dẫn đến dung tích phòng lũ còn lại thấp.

Theo các chuyên gia, trong bối cảnh này, hồ thủy lợi và hồ thủy điện cần phối hợp chặt chẽ hơn và Ban Chỉ huy phòng thủ dân sự các cấp phải phát huy vai trò điều phối. Khi tổng dung tích hồ chứa cả nước khoảng 70 tỷ m³; trong đó khoảng 55 tỷ m³ thuộc các hồ thủy điện, thì việc chống lũ không thể chỉ trông vào hệ thống hồ thủy lợi.

Ông Nguyễn Tùng Phong, Cục trưởng Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) cho biết, trước mỗi dự báo mưa lớn, Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi đã yêu cầu các địa phương phải tiêu thoát nước trên hệ thống thủy lợi, đồng thời các hồ chứa có cửa van điều tiết, thực hiện điều chỉnh linh hoạt mực nước hồ để chủ động đón lũ, bảo đảm tuyệt đối an toàn công trình và không xả lũ bất thường gây mất an toàn cho vùng hạ du. Những đợt lũ vừa qua, nhiều hồ thủy lợi lớn như Cấm Sơn, Núi Cốc, Tả Trạch… đã vận hành đúng quy trình và phát huy tốt vai trò cắt giảm lũ, có hồ giảm được hàng chục phần trăm lưu lượng xả so với lưu lượng về.

Thực tiễn vận hành tại hồ Cửa Đạt (Thanh Hóa) cho thấy, khi có dự báo tin cậy và tuân thủ nghiêm phương án, việc chủ động xả đón lũ mang lại hiệu quả rõ rệt. Ông Lê Bá Huân, Trưởng Phòng Quản lý thi công, phụ trách Chi nhánh Cửa Đạt (Ban Đầu tư và Xây dựng thủy lợi 3) cho biết, hồ đã chủ động hạ mực nước và cắt lũ lớn trong nhiều cơn bão. Đơn cử như bão số 3, hồ cắt được 530 triệu m³, giảm 3.546 m³/s đỉnh lũ. Bão số 5, nhờ xả trước tạo thêm 192 triệu m³ dung tích phòng lũ, khi bão đến hồ tiếp tục cắt 219 triệu m³, giảm hơn 3.000 m³/s. Trước bão số 10, hồ hạ gần 4,3 m mực nước, tạo 116 triệu m³ và khi lũ đến cắt thêm 145 triệu m³, giảm gần 4.000 m³/s đỉnh lũ.

Ông Huân cũng cho biết, hồ Cửa Đạt còn dư địa lớn về phòng lũ, đặc biệt phần dung tích từ cao trình +110 m trở lên, khoảng 257,2 triệu m³ và đề nghị tỉnh Thanh Hóa cho phép sử dụng linh hoạt dung tích này trong bối cảnh mưa lũ cực đoan ngày càng gia tăng.

Nhưng đó chỉ là các hồ chứa lớn, được trang bị đầu tư hệ thống nghiên cứu, ứng dụng khoa học tiên tiến và hệ thống cơ sở dữ liệu đầy đủ. Hiệu quả chung của các hồ chứa “vẫn chưa đạt kỳ vọng”, nhất là với các hồ chứa thủy lợi chỉ có tràn tự do, không có cửa van điều tiết. Các hồ lớn có đội ngũ tư vấn tốt thường tự tin hạ thấp mực nước đón lũ, trong khi nhiều hồ nhỏ chỉ dám duy trì ở mực nước dâng bình thường để tránh thiếu nước mùa khô.

Theo các chuyên gia, khi phê duyệt mục tiêu đầu tiên cho các hồ thủy điện là phát điện. Bối cảnh hiện nay cần sửa đổi quy định cần hài hòa lợi ích các bên. Việc quản lý nguồn nước phải từ thượng lưu đến hạ lưu, không phân biệt ngành quản lý. Quản lý phải theo lưu vực sông, không theo địa giới hành chính từ đó có giải pháp điều tiết nước tổng thể. Hồ chứa phải đảm bảo đa mục tiêu, nhưng mục tiêu số 1 là cắt giảm lũ hiệu quả cho vùng hạ du, thứ 2 là đảm bảo an toàn công trình và tiếp đến là cấp nước phục vụ phát triển kinh tế.

Theo PGS.TS. Hoàng Thái Đại, Hội Thủy lợi Việt Nam, nguyên tắc quản lý tổng hợp theo lưu vực sông đã được đề ra nhiều năm, song vai trò của các Ban quản lý lưu vực vẫn mờ nhạt. Việc quản lý tổng hợp tài nguyên nước cần thống nhất từ Trung ương đến địa phương và sự phối hợp liên ngành.

Yêu cầu trong Công điện 225/CĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về việc tập trung ứng phó và khắc phục hậu quả mưa lũ đặc biệt lớn tại khu vực Trung Bộ là sự phối hợp chặt chẽ giữa Bộ Nông nghiệp và Môi trường với Bộ Công Thương để ưu tiên giảm xả lũ, bảo vệ hạ du và người dân là hoàn toàn xác đáng. Khi mưa lũ cực đoan, nhiều kịch bản thiết kế, việc nâng cao năng lực dự báo, điều hành, tư vấn chuyên môn và quản lý thống nhất theo lưu vực sông là giải pháp giảm thiểu thiệt hại và đảm bảo an toàn cho người dân.