COVID-19 có làm tiền mặt biến mất khỏi các hệ thống thanh toán?

Trong bài viết đăng tải trên trang Project Syndicate, Chủ tịch Ngân hàng Hoàng gia Scotland Howard Davies cho biết, 4 năm về trước, nhà cựu Kinh tế trưởng Kenneth Rogoff của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) đã đưa ra một quan điểm mạnh mẽ rằng cần phải loại bỏ tiền giấy trong các hoạt động giao thương.

Trong cuốn sách có tiêu đề “Lời nguyền Tiền mặt”, ông Rogoff lập luận việc sử dụng quá nhiều tiền mặt, đặc biệt là các loại tiền mệnh giá cao, đã tạo điều kiện cho các hoạt động trốn thuế và thúc đẩy buôn bán ma túy trên tất cả mọi con đường của chuỗi cung ứng hàng hóa. 

Lấy dẫn chứng từ một nghiên cứu của Anh vào năm 1999, ông Rogoff chỉ ra rằng chỉ có bốn trong số 500 tờ tiền thử nghiệm ở London vào thời điểm đó là không có dấu vết của cocaine.

Hơn nữa, cũng theo ông Rogoff, sự tồn tại của tiền mặt làm hạn chế chính sách tiền tệ. Các ngân hàng trung ương sẽ khó thực hiện chính sách lãi suất âm khi nhà đầu tư quyết định giữ tiền mặt an toàn trong két sắt, thay vì đem chúng gửi ở ngân hàng. 

Tuy nhiên, quan điểm của ông Rogoff vào lúc đó dường như vẫn là “một điều khó hiểu” đối với đại đa số công chúng. Đại dịch COVID-19 đã tạo ra những tỷ lệ tiêu cực một cách chắc chắn, phủ bóng lên các chương trình nghị sự ở một số quốc gia trên toàn thế giới.

Kể từ khi cuốn sách của nhà cựu kinh tế trưởng IMF được phát hành cho tới nay, tiền mặt đã dần đánh mất vị thế là một phương tiện thanh toán tối ưu. Một ví dụ điển hình nhất là ở Thụy Điển, nơi sự sụp đổ của đồng tiền giấy krona đang ngày càng rõ nét. 

Hệ thống thanh toán di động Swish dần thống trị trong các hình thức giao dịch mệnh giá nhỏ. Ngày nay, nếu có nhu cầu mua bia tại bất kỳ một cửa hàng nào ở Stockholm, bạn sẽ rất khó có thể thực hiện được giao dịch nếu tất cả những gì mà bạn có là một chiếc ví chứa đầy tiền mặt.

Và cuộc khủng hoảng COVID-19 đã cho mọi người một lý do khác để tránh xa tiền giấy. Có những báo cáo rộng rãi rằng virus có thể lây truyền thông qua việc cầm, nắm tiền giấy. 

Điều đó khiến nhiều cửa hàng bán lẻ quyết định “nói không với tiền mặt”, thậm chí ngay cả với những thứ hàng hóa bình dân hàng ngày, như món “fish & chip” (cá & khoai tây) phổ biến của phương Tây.

Trên thực tế, có rất ít hoặc gần như không có trường hợp nào được ghi nhận là virus lây truyền từ tiền mặt. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã tuyên bố không có bằng chứng cho thấy tiền mặt truyền virus SARS-CoV-2. 

Tuy nhiên, virus có thể tồn tại rất lâu trên những tấm thẻ nhựa, Christine Tait-Burkard - chuyên gia về bệnh truyền nhiễm tại Đại học Edinburgh - đã khẳng định tiền mặt không phải là một công cụ truyền nhiễm, “trừ khi ai đó sử dụng tiền giấy để lau nước mũi khi hắt xì hơi”.

Nhưng thiệt hại đã xảy ra, chỉ trong vòng một tháng đầu tiên của cuộc khủng hoảng y tế tồi tệ nhất trên toàn cầu, tỷ lệ sử dụng tiền mặt tại nước Anh đã sụt giảm 60%. Số lượng giao dịch cũng giảm một nửa. 

Trong một cuộc khảo sát gần đây, các chuyên gia tiền tệ của Anh nhận thấy rằng gần 75% số người được hỏi cho biết họ muốn giữ tiền mặt ít hơn trong tương lai.

Xu hướng này, được nhân rộng trên hầu khắp các quốc gia phát triển, thúc đẩy hơn nữa sự phát triển các loại hình ngân hàng kỹ thuật số và những nhà cung cấp hệ thống thanh toán phi ngân hàng. Apple Pay và Paypal có sự khởi sắc rõ rệt. 

Fintech Neobank (ngân hàng kỹ thuật số trực tuyến) tiếp tục mở rộng cơ sở người dùng, bất chấp việc vẫn tồn tại sự nghi ngại rằng liệu đây có phải là một mô hình kinh doanh bền vững. 

Đồng tiền kỹ thuật số Libra của Facebook đang chờ cơ hội “cất cánh”, những nhà vận động hành lang đang cố gắng thuyết phục các nhà quản lý rằng mô hình thanh toán này là an toàn và tuân thủ đầy đủ các giao thức chống rửa tiền.

Sự suy giảm hơn nữa của tiền mặt cũng tạo ra động lực lớn hơn cho các ngân hàng trung ương nghiên cứu về một đồng tiền kỹ thuật số của riêng họ. Thông qua tiền giấy, người dân và doanh nghiệp trong nhiều thế kỷ có thể trực tiếp đặt ra yêu cầu đối với ngân hàng trung ương. 

Tuy nhiên, nếu tiền mặt biến mất, sẽ không có bất kỳ tranh luận nào về một loại tiền kỹ thuật số của ngân hàng trung ương, cho dù đó là các nhà bán buôn, bán lẻ hay là cả hai? 

Ngân hàng Thanh toán Quốc tế cho biết, một vài ngân hàng trung ương đang tích cực xem xét giới thiệu loại hình tiền tệ mới, mặc dù chưa có một đột phá chuyên sâu nào được ghi nhận. Ngân hàng Riksbank của Thụy Điển có lẽ sẽ trở thành nhà tiên phong, với một đồng tiền điện tử e-krona đã sẵn sàng ra mắt.

Vậy có nghĩa là thế giới sắp nói lời tạm biệt với tiền mặt? Ngay cả “đồng bạc xanh”, vốn dĩ thống trị trong giỏ lưu thông tiền tệ quốc tế, cũng sẽ chịu chung số phận? Câu trả lời chưa thực sự rõ ràng. 

Đầu tiên, trong khi con số các giao dịch tiền mặt được thực hiện đã bị giảm sút, thậm chí là rơi xuống ngưỡng đáy, số lượng tiền mặt trong lưu thông thực tế vẫn đang gia tăng ở nhiều quốc gia.

Kể từ cuối năm ngoái, theo công ty nghiên cứu BIS, giá trị của tiền mặt trong lưu thông đã tăng 8% ở Italy và 7% ở Mỹ. 

Hoạt động nắm giữ tiền mặt đang tăng lên, không chỉ trong phạm vi những kẻ giao dịch ma túy, các đối tượng trốn thuế - những người coi tiền mặt là một kho lưu trữ giá trị và cần bảo toàn các giao dịch bí mật một cách hết sức riêng tư. 

Trong số các nền kinh tế lớn nhất thế giới, chỉ có Trung Quốc đã bắt đầu chứng kiến sự sụt giảm tuyệt đối về tỷ lệ tiền tệ vật lý so với Tổng sản phẩm quốc nội (GDP).

Cũng có những dấu hiệu về một phản ứng chính trị chống lại xu hướng giảm lưu thông tiền mặt. Ngân hàng Canada đã yêu cầu các nhà bán lẻ tiếp tục nhận thanh toán bằng tiền mặt, với lý do lo ngại hành vi “thống trị tài chính”, vì những người không có quyền truy cập vào tài khoản ngân hàng và không có thẻ thanh toán sẽ không thể mua sắm hay giao dịch. 

Một nhóm hoạt động có tên gọi là Kontantupproret (Cuộc nổi loạn tiền mặt) đang thực hiện chiến dịch vận động để người tiêu dùng thuộc nhóm nghèo khó vẫn có khả năng sử dụng tiền mặt. 

Tại Anh, chính phủ đã công bố một đánh giá “Tiếp cận tiền mặt”, trong đó khuyến nghị duy trì bắt buộc một số lượng lớn các cây rút tiền ATM ở quốc gia này, bất kể việc sử dụng tiền mặt đang suy giảm nhanh chóng.

Do đó, có thể là còn quá sớm để nói lời tạm biệt với đồng USD. Nhu cầu về tiền mặt trên thế giới vẫn còn rất mạnh mẽ. Việc các ngân hàng trung ương cung cấp các dịch vụ kỹ thuật số cho những tổ chức phi ngân hàng vẫn có ý nghĩa, ít nhất là trong việc tránh mất đi loại hình độc quyền thu nhập. 

Điều này rất có thể sẽ làm giàu cho Facebook nhiều hơn là cho các chính phủ, trong một thế giới do đồng Libra thống trị. Trừ khi các ngân hàng trung ương cũng muốn tham gia vào hoạt động phân bổ tín dụng, nếu không họ sẽ muốn tránh sự phân tán quy mô lớn của hệ thống ngân hàng.

Kết thúc bài viết, tác giả dự đoán trong tương lai gần, có thể nhân loại sẽ sống chung với một hệ thống thanh toán kinh tế hỗn hợp. Trong đó, tiền mặt vẫn tiếp tục đóng một vai trò, mặc dù khiêm tốn hơn so với trước đây, bên cạnh rất nhiều loại thẻ tín dụng và hình thức chuyển khoản kỹ thuật số trực tiếp khác./.