Nguyên nhân dẫn đến cuộc khủng hoảng năng lượng châu Âu và giải pháp

* Khủng hoảng năng lượng cận kề

Tình trạng giá năng lượng leo thang đang gây ra nhiều hệ lụy cho nền kinh tế và ảnh hưởng trực tiếp tới cuộc sống của người dân các nước, nhất là trong bối cảnh một mùa Đông được dự báo là khắc nghiệt đang đến gần.

Các tác động là rất rõ ràng. Mức giá khí đốt cao kỷ lục ở châu Âu và sự thiếu hụt nguồn cung trên khắp châu lục đã làm dấy lên lo ngại về một cuộc khủng hoảng năng lượng nếu thời tiết chỉ cần lạnh hơn một chút so với bình thường. Các hộ gia đình đang phải đối mặt với hóa đơn cao hơn, trong khi một số ngành công nghiệp sử dụng nhiều năng lượng bắt đầu sản xuất chậm lại. Tình trạng này làm giảm sự lạc quan về triển vọng phục hồi kinh tế sau đại dịch.

Một số người trong ngành công nghiệp khí đốt tin rằng giá tăng là một hiện tượng tạm thời, mà nguyên nhân là sự bất ổn kinh tế do đại dịch COVID-19. Tuy nhiên, nhiều người khác cho rằng thực trạng này đã nêu bật sự yếu kém về cơ cấu ở một lục địa đã trở nên quá phụ thuộc vào khí đốt nhập khẩu.

Chuyên gia Tom Marzec-Manser thuộc công ty tư vấn ICIS cho biết, châu Âu về cơ bản có hai lựa chọn nguồn cung khí đốt, một là Nga và hai là khí tự nhiên hóa lỏng (LNG) được vận chuyển bằng tàu. Cả hai nguồn đó đều không hoạt động như châu Âu hy vọng trong cuộc khủng hoảng này.

Việc chuyển đổi sang năng lượng sạch hơn, như điện gió và năng lượng Mặt Trời, đã có tác động thúc đẩy nhu cầu về khí đốt - thường được ngành công nghiệp này coi là “nhiên liệu cầu nối” trung hạn giữa kỷ nguyên hydrocacbon và năng lượng tái tạo. Nhưng mục tiêu dài hạn là tạo ra các nền kinh tế trung hòa khí thải ở Anh và châu Âu đã làm giảm nhu cầu đầu tư vào khí đốt - nguồn cung nhiên liệu hóa thạch mà nhiều người tin rằng sẽ lỗi thời trong 30 năm tới. Nguồn cung khí đốt trong nước của châu Âu đã giảm 30% trong thập kỷ qua.

Những nỗ lực của châu Âu để trở thành lãnh đạo toàn cầu về biến đổi khí hậu đã tạo ra những thay đổi lớn trên thị trường. Châu Âu đã thúc ép các nền kinh tế đang phát triển nhanh của châu Á rời xa than đá, và các quốc gia như Trung Quốc và Ấn Độ giờ là đối thủ tranh giành nguồn cung LNG mà châu Âu cũng đang phải dựa vào là Mỹ và Qatar.

Ngành công nghiệp khí đốt đã từng gần như hoàn toàn dựa vào các đường ống dẫn khí đốt, điều này đã giữ mức độ cạnh tranh trong khu vực ở mức tối thiểu. Giờ đây, LNG vận chuyển bằng đường biển cũng đã phát triển nhanh chóng, mở rộng thị trường cho nhiên liệu này.

Theo quy luật của thị trường, các tàu chở khí đốt hóa lỏng từ các nước sản xuất chủ yếu hướng đến nơi có thể tạo ra lợi nhuận cao nhất, mà nơi đó hiện là châu Á. Tại đây, "cơn khát" khí đốt đang ở mức cao nhất thế giới, do đó mức độ sẵn sàng chi trả là rất cao. Kết quả là khí đốt ngày càng trở nên đắt đỏ và khan hiếm hơn ở châu Âu. Một yếu tố nữa thúc đẩy giá khí đốt gia tăng là chi phí bảo vệ khí hậu, hay phí phát thải CO2, cũng đã tăng mạnh trong thời gian gần đây.

Chính phủ các nước châu Âu cho rằng giá khí đốt “biến động” củng cố thêm nhu cầu phải tăng tốc độ chuyển đổi sang năng lượng tái tạo. Nhưng có những lo ngại rằng các vấn đề này có thể gây ra phản ứng trái chiều đối với năng lượng tái tạo nếu người tiêu dùng bắt đầu tin rằng cái giá của quá trình chuyển đổi năng lượng này là quá cao.

Fatih Birol, Giám đốc điều hành Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), cho biết: “Một số người đang cố gắng miêu tả đây là cuộc khủng hoảng đầu tiên của quá trình chuyển đổi năng lượng. Họ có thể sai, nhưng nếu đây là tiếng nói chủ đạo xuất phát từ tình huống này, thì có thể trở thành rào cản đối với các chính sách mà chúng ta cần ban hành để thực hiện quá trình chuyển đổi năng lượng”.

* Nguồn cung bắt đầu cạn

Tiêu thụ dầu của thế giới vẫn tương đối ổn định trong suốt cả năm qua khi chỉ có những biến động nhỏ giữa các mùa. Tuy nhiên, nhu cầu khí đốt tăng mạnh hơn nhiều vào mỗi mùa Đông.

Mặc dù nhu cầu khí đốt trung bình cả năm đã tăng lên do nhu cầu sản xuất điện phục vụ các ngành công nghiệp như sản xuất phân bón và thép, nhưng đỉnh nhu cầu trong mùa Đông có thể cao hơn nhiều trên khắp Bắc Bán cầu. Khoảng 40% tổng lượng khí đốt tiêu thụ ở Anh được dùng trực tiếp để sưởi ấm cho các ngôi nhà, phần lớn tập trung trong khoảng thời gian 5-6 tháng mùa Đông.

Ngành công nghiệp khí đốt cố gắng quản lý các chu kỳ này theo nhiều cách khác nhau. Giải pháp quan trọng nhất là dự trữ - bơm khí đốt cất trữ dưới lòng đất trong những tháng mùa Hè nhu cầu thấp, sau đó có thể sử dụng khi thời tiết chuyển lạnh. Giải pháp khác là tiếp cận các nguồn cung dao động có thể tăng hoặc giảm khi cần thiết. Tuy nhiên, một trong những vấn đề lớn mà Vương quốc Anh và châu Âu phải đối mặt là các nguồn cung chính của các nước này không hoạt động như trước đây, tạo điều kiện cho giá khí đốt biến động mạnh hơn.

Mỏ khí đốt lớn nhất châu Âu - Groningen ở Hà Lan, được thiết kế để trở thành một nhà cung cấp lớn với sản lượng có thể tăng hoặc giảm để giúp cân bằng cung cầu, cho phép các mỏ khí khác tự do sản xuất quanh năm. Nhưng Groningen đã trở thành một gánh nặng đối với Chính phủ Hà Lan. Khi nguồn cung khổng lồ của mỏ này dần cạn kiệt, các trận động đất nhỏ xuất hiện ở khu vực xung quanh, gây thiệt hại cho nhà cửa và cơ sở kinh doanh. Khi áp lực chính trị gia tăng, quyết định được đưa ra là đóng cửa mỏ khí đốt này với sản lượng của mỏ khí này hiện giảm 3/4 so với năm 2018.

Vương quốc Anh phải đối mặt với những vấn đề tương tự. Nước này có lượng khí đốt dự trữ thấp hơn nhiều so với hầu hết các quốc gia ở châu Âu, đây là di sản của thời kỳ hoàng kim khi Anh sở hữu nguồn cung nhiên liệu dồi dào ở Biển Bắc. Tuy nhiên, vị thế của Anh đã giảm sau khi nước này đóng cửa cơ sở dự trữ Rough nằm ngoài khơi bờ biển phía Đông nước Anh vào ba năm trước. Quyết định đó đã làm giảm khả năng tích trữ của Vương quốc Anh từ mức đủ đáp ứng nhu cầu trong 15 ngày mùa Đông xuống còn nhiều nhất là 5 ngày.

Tin tốt cho nước này là khu vực này có khả năng nhập khẩu LNG nhiều hơn bất kỳ khu vực nào khác. Trong năm 2019, Vương quốc Anh đã nhập khẩu gần 20% lượng khí đốt của mình thông qua các lô hàng LNG, cùng với các đường ống chảy từ Na Uy và EU để bù đắp cho sự sụt giảm sản lượng trong nước. 

Tuy nhiên, tin xấu là nhu cầu khí đốt của châu Á đã tăng quá nhanh (tăng 50% trong thập kỷ qua). Lượng tiêu thụ khí đốt của Trung Quốc đã tăng gấp ba lần khiến việc mua LNG trở nên khó hơn nhiều vào năm 2021. Loại nhiên liệu từng được cho là một nguồn cung linh hoạt đáng tin cậy bỗng nhiên dường như ít tin cậy hơn.

Ví dụ, Chính phủ Anh không còn coi Qatar, một trong hai nhà xuất khẩu LNG lớn nhất, là nhà cung cấp chính. Phần lớn các chuyến hàng của Qatar đi về phía Đông, nơi người mua đã trả nhiều tiền hơn. James Huckstepp, nhà phân tích khí đốt khu vực châu Âu, Trung Đông và châu Phi của S&P Global Platts, cho biết: “LNG sẽ vẫn khan hiếm. Vì vậy, ngành công nghiệp này sẽ cắt giảm nhu cầu để cân bằng thị trường trong mùa Đông lạnh giá sắp tới".

* Vai trò của Nga trong ngành công nghiệp khí đốt

Có thể nói yếu tố quan trọng nhất trong bối cảnh hiện nay là Nga. Châu Âu nhận hơn 1/3 tổng nguồn cung khí đốt từ Gazprom - nhà cung cấp khí đốt độc quyền được nhà nước hậu thuẫn của Nga. 

Ukraine và các quốc gia khác ở Đông Âu đã cáo buộc Nga đang cố gắng "vũ khí hóa" nguồn cung khí đốt, một phần nhằm gây áp lực buộc Berlin đẩy nhanh việc phê chuẩn đường ống gây tranh cãi về mặt chính trị Dòng chảy phương Bắc 2 (Nord Stream 2), hệ thống đường ống không đi qua Ukraine để chuyển nguồn cung khí đốt trực tiếp đến Đức qua Biển Baltic.

Các nhà phân tích cho rằng Nga cần ưu tiên lấp đầy các cơ sở dự trữ của mình và tiêu thụ nội địa đã tăng lên trong những năm gần đây, khiến nước này có ít khí đốt hơn để xuất khẩu. Tuy nhiên, có những ý kiến cho rằng mặc dù Gazprom đối mặt với những thách thức trong việc tăng nguồn cung cho châu Âu, nhưng Nga cũng được hưởng lợi nhờ tăng giá khí đốt và thúc đẩy tham vọng chính trị. Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) tuần trước cho biết, họ tin rằng Nga có thể chuyển thêm khoảng 15% khí đốt cho châu Âu trong năm nay.

Chuyên gia Marzec-Manser tại ICIS cho rằng nguồn cung LNG sẽ tăng lên trong những năm tới khi có nhiều dự án đi vào hoạt động, nhưng chi phí năng lượng cao sẽ kéo dài trong một thời gian nữa. Ông nói thêm: “Ít nhất cho đến mùa Hè năm 2023, chúng ta nên thừa nhận rằng giá bán buôn sẽ không giảm trở lại mức trước dịch COVID-19”.

Châu Âu thậm chí có thể phải đối mặt với sự cạnh tranh lâu dài hơn nữa về nguồn cung khí đốt. Nga đã bắt đầu cung cấp khí đốt cho Trung Quốc thông qua đường ống Power of Siberia cách đây hai năm, nhưng chủ yếu các mỏ khí cung cấp cho đường ống này chưa bao giờ được sử dụng để cung cấp cho châu Âu. Gazprom hiện đang nghiên cứu xây dựng Power of Siberia 2, một đường ống sẽ kết nối các mỏ khí ở phía Tây Siberia - nơi cung cấp cho châu Âu - với Trung Quốc vào năm 2030. Giới quan sát nhận xét điều này có khả năng tạo thêm sự bất ổn đối với nguồn cung cho châu Âu.

* Niềm tin của nhà đầu tư

Bất chấp sự gia tăng ngắn hạn đối với dòng tiền và giá cổ phiếu, ngành công nghiệp khí đốt nói chung không hoàn toàn hoan nghênh mức giá kỷ lục. Paddy Blewer, Giám đốc quan hệ công chúng tại Hiệp hội khí đốt quốc tế, cho rằng giá quá cao không tốt cho thị trường.

Mối lo ngại của ngành này là dù vẫn hy vọng khí đốt đóng vai trò như một cầu nối nhiên liệu trong quá trình chuyển đổi năng lượng, nhưng mức tăng giá gần đây đã khiến ngành này bị bủa vây ở mọi phía. Trong khi khí đốt tạo ra lượng khí CO2 bằng khoảng một nửa than đá khi cháy, khí thải methane - thậm chí còn mạnh hơn khí gây hiệu ứng nhà kính - được thải ra trong quá trình khai thác và vận chuyển và đang được nghiên cứu ngày càng kỹ càng.