Nhật Bản liệu có thể hấp dẫn lao động nước ngoài?

Công ty Fujiya có trụ sở chính tại Osaka sản xuất máy cắt dây chuyên nghiệp nổi tiếng về độ sắc nét và độ bền, có 8 thợ thủ công Việt Nam đang làm việc tại nhà máy theo Chương trình Thực tập sinh Kỹ thuật của Chính phủ Nhật Bản.

Chủ tịch Yasunobu Nozaki cho biết các thực tập sinh Việt Nam đã duy trì hoạt động kinh doanh của công ty có tuổi đời hàng thế kỷ này: “Chúng tôi thực sự không thể duy trì sản xuất nếu không có sự khéo léo của các thực tập sinh kỹ thuật.

Sẽ rất khó để chúng tôi tuyển được các thợ thủ công của mình từ thị trường lao động trong nước".

*Các doanh nghiệp ngày càng phụ thuộc vào lao động nước ngoài

Fujiya là một trong nhiều doanh nghiệp Nhật Bản ngày càng phụ thuộc vào lao động nước ngoài. Nhật Bản có hơn 1,82 triệu lao động nước ngoài trong năm 2022. Số lượng thực tập sinh kỹ thuật vào khoảng 343.000 người vào năm ngoái, tăng hơn gấp đôi trong thập kỷ qua. Ông Nozaki bày tỏ mong muốn: "Thực tập sinh kỹ thuật là một phần quan trọng trong lực lượng lao động của chúng tôi. Nếu họ có thể ở lại lâu hơn, điều đó sẽ rất hữu ích".

Với dân số ngày càng giảm, nền kinh tế lớn thứ ba thế giới đang trở nên nghiêm túc hơn trong việc tiếp nhận lao động nước ngoài - từ những người làm trong lĩnh vực sản xuất và dịch vụ cho đến những người có kiến thức về các công nghệ mới.

Theo ước tính mới nhất của Viện Nghiên cứu An sinh Xã hội và Dân số Quốc gia vào tháng 4/2023, dân số Nhật Bản hiện khoảng 124 triệu người, được dự đoán sẽ giảm 30% vào năm 2070. Dữ liệu của chính phủ công bố vào đầu tháng 6 cho thấy tổng tỷ suất sinh - số con mà một phụ nữ có trong đời - đạt mức thấp kỷ lục 1,26 vào năm 2022, với số trẻ sơ sinh lần đầu tiên giảm xuống dưới 800.000.

*Nỗ lực trở thành một thị trường việc làm hấp dẫn

Trong một đề xuất với chính phủ vào tháng Năm, một hội đồng chuyên gia của chính phủ về lao động nước ngoài cho rằng: "Cần phải thực hiện một xã hội đa dạng và sôi động, trong đó công dân nước ngoài làm việc tại Nhật Bản có thể phát huy tối đa khả năng của họ và góp phần giảm bớt tình trạng thiếu lao động nghiêm trọng của Nhật Bản - bằng cách chấp nhận công dân nước ngoài một cách thích hợp với tư cách là thành viên của các ngành công nghiệp, nền kinh tế và cộng đồng địa phương của Nhật Bản” .

Nhật Bản cũng đang triển khai các biện pháp thu hút nhân tài hàng đầu toàn cầu để thúc đẩy nền kinh tế. Thủ tướng Fumio Kishida cho biết trong một bài phát biểu về chính sách hồi đầu năm rằng Nhật Bản sẽ "tạo ra một hệ thống đẳng cấp thế giới để tiếp nhận lao động có tay nghề cao."

Tuy nhiên, nhiều yếu tố khác nhau - từ tốc độ tăng lương chậm chạp của đất nước và văn hóa doanh nghiệp cũ đến các chương trình thị thực mới của các điểm đến châu Á khác và mức lương tăng ở các nền kinh tế mới nổi - đặt ra những thách thức đối với những nỗ lực của Nhật Bản, làm lu mờ triển vọng của nước này trong thời đại cạnh tranh thu hút nhân lực toàn cầu.

Theo đề xuất của hội đồng, chính phủ hôm tuần trước đã đưa ra quyết định sửa đổi lớn các chương trình lao động nước ngoài, bao gồm thay thế chương trình thực tập sinh kỹ năng bằng các cơ chế mới để giải quyết trực tiếp hơn tình trạng thiếu lao động.

Được khởi động vào năm 1993, chương trình thực tập sinh kỹ năng được thiết kế để thúc đẩy và chuyển giao kiến thức và công nghệ tiên tiến của Nhật Bản cho các nước đang phát triển thông qua đào tạo. Các thực tập sinh có thể ở lại Nhật Bản tới 5 năm, làm việc trong các lĩnh vực cụ thể như sản xuất và nông nghiệp.

Hisashi Yamada, một nhà kinh tế tại Viện nghiên cứu Nhật Bản cho biết: “Tiền đề khi chương trình thực tập sinh bắt đầu là không chấp nhận lao động có tay nghề thấp".

Thế nhưng đã có sự khác biệt ngày càng tăng giữa các mục tiêu ban đầu của chương trình với thực tế. Một giám đốc điều hành của một tổ chức hỗ trợ thực tập sinh cho biết: “Chỉ khoảng 10% thực tập sinh tiếp tục công việc cũ sau khi họ về nước. Mục đích chính của thực tập sinh là kiếm tiền. 'Hợp tác quốc tế' chỉ là một cách để biện giải cho chính sách".

Ngoài ra, chương trình còn là mục tiêu tranh cãi. Các trường hợp chủ lao động lạm dụng và không trả lương cho thực tập sinh đã được báo cáo, trong khi hàng nghìn thực tập sinh đã "biến mất" khỏi nơi làm việc của họ mỗi năm. Vào năm 2021, khoảng 7.100 thực tập sinh đã rời công ty của họ mà không có thông báo trước, dường như là để tìm kiếm điều kiện làm việc hoặc mức lương tốt hơn một cách bất hợp pháp, vì theo quy định thực tập sinh kỹ thuật không được phép thay đổi công việc.

Chính phủ ngày 9/6 cũng đã quyết định mở rộng phạm vi của một loại thị thực lao động khác, thị thực Kỹ năng đặc định 2, bổ sung thêm 9 lĩnh vực – bao gồm nông nghiệp, vệ sinh tòa nhà và bảo dưỡng ô tô – vào 2 lĩnh vực hiện tại là xây dựng và đóng tàu. Người lao động theo thị thực này có thể ở lại Nhật Bản lâu hơn và được đem theo thành viên gia đình.

Thủ tướng Kishida quyết tâm thu hút nhiều lao động hơn thông qua cải cách chương trình lao động nước ngoài. Đề cập đến các chương trình thực tập sinh và lao động tay nghề cao, ông nói: “Điều quan trọng là phải giải quyết các vấn đề khác nhau đã được chỉ ra và làm cho quốc tế hiểu những vấn đề đó, đồng thời cân nhắc đến quyền con người của công dân nước ngoài, để Nhật Bản sẽ được chọn là điểm đến hấp dẫn để làm việc".

Nhật Bản cũng đang mở rộng các chương trình dành cho lao động có tay nghề cao, những người sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển các ngành công nghiệp mới nổi và thúc đẩy nền kinh tế.

Trong kế hoạch sửa đổi cho các chính sách "chủ nghĩa tư bản mới" của mình, Chính phủ Nhật Bản lưu ý: "Khi quá trình toàn cầu hóa và số hóa tiến triển, nhu cầu về lao động có tay nghề cao đang gia tăng trên toàn thế giới và sự cạnh tranh về nhân tài giữa các quốc gia ngày càng gay gắt". Bản kế hoạch nhấn mạnh rằng chỉ 1% lao động có tay nghề cao ở Nhật Bản được sinh ra ở nước ngoài, thấp hơn nhiều so với 23% của Vương quốc Anh và 16% của Mỹ. Nhật Bản sẽ "xác định và kiểm tra các vấn đề xung quanh việc thu hút lao động nước ngoài, chẳng hạn như thuế và các quy định, đồng thời thực hiện các hành động cần thiết".

Trong một phần của những nỗ lực trên, chính phủ hồi tháng 4/2023 đã giới thiệu các chương trình mới để tiếp nhận những người lao động được trả lương cao từ nước ngoài. Nếu họ được nhận mức lương hơn 20 triệu yen/năm (144.000 USD) mỗi năm và đáp ứng một số tiêu chí khác, họ có thể nộp đơn xin vĩnh trú sau khi ở Nhật Bản một năm.

Một động thái khác là cho phép sinh viên tốt nghiệp từ 100 trường đại học hàng đầu thế giới đến Nhật Bản và ở lại trong hai năm. Cấp thị thực cho sinh viên tốt nghiệp nhưng chưa đi làm cho thấy sự mong muốn của chính phủ trong việc thu hút tài năng trẻ. Một quan chức chính phủ cho biết: “Chúng tôi đang hình dung ra đỉnh cao của những tài năng hàng đầu ở đây. Những bộ óc thiên tài chưa quyết định nghề nghiệp của mình có thể nghe nói về chương trình này và cân nhắc thực tập tại một công ty Nhật Bản”.

*Những trở ngại phần mềm

Tuy nhiên, trong bối cảnh tăng trưởng tiền lương trì trệ, kết hợp với đồng yen yếu gần đây, Nhật Bản đang gặp khó khăn trong việc thu hút lao động có tay nghề cao.

Keisuke Yoshida của Transcend-Learning, một tổ chức giúp các công ty Nhật Bản tìm kiếm sinh viên quốc tế triển vọng, cho biết: “Xếp hạng của trường đại học của họ càng cao thì càng ít sinh viên sẵn sàng làm việc tại Nhật Bản”. Chuyên gia Yamada của Viện nghiên cứu Nhật Bản cho biết các quốc gia phát triển đang tranh giành để thu hút nhân tài công nghệ thông tin (CNTT), "nhưng Nhật Bản tụt lại phía sau vì mức lương thấp hơn".

Theo Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), mức lương trung bình ở Nhật Bản chỉ tăng 3% trong giai đoạn từ năm 2001 đến năm 2021. Con số này thấp hơn so với mức 40% của Hàn Quốc và 29% của Mỹ trong cùng thời kỳ. Theo dữ liệu từ Levels.fyi, một trang web trực tuyến so sánh mức lương công nghệ, mức lương trung bình cho các kỹ sư phần mềm ở Nhật Bản năm ngoái thấp hơn 23% so với Singapore và 17% so với ở Seoul.

Ở những nơi khác trong khu vực, cuộc đua thu hút nhân tài nước ngoài đang diễn ra gay gắt sau đại dịch COVID-19, với nhiều dạng thị thực dành cho các chương trình mới. Singapore năm nay tung ra thị thực mới để thu hút các chuyên gia có tay nghề cao, cho phép những người kiếm được ít nhất 30.000 đôla Singapore/tháng (22.000 USD) ở lại 5 năm và làm việc cho nhiều chủ lao động.

Thái Lan và Malaysia là một trong những quốc gia khác cũng đã giới thiệu các chương trình thị thực mới cho phép các chuyên gia ở lại lâu hơn trong các lĩnh vực như xe điện và đầu tư. Ở những nơi khác, người lao động có tay nghề cao ngày càng được săn đón, phản ánh sự chuyển đổi kỹ thuật số và sự xuất hiện của các công nghệ mới, chẳng hạn như trí tuệ nhân tạo.

Một nghiên cứu của OECD về lao động nhập cư được công bố vào tháng 3 cho thấy New Zealand, Thụy Điển và Thụy Sỹ là những quốc gia hấp dẫn nhất đối với lao động có tay nghề cao. Nghiên cứu đã tính đến các yếu tố như tiêu chuẩn giáo dục, khả năng dễ dàng có được quốc tịch cho con cái của người di cư và tiếng Anh là động lực thu hút nhân tài từ nước ngoài.

Theo các chuyên gia, khi các quốc gia mới nổi như Việt Nam có mức lương trung bình tăng, Nhật Bản cũng có thể trở nên kém hấp dẫn hơn đối với những người lao động có tay nghề thấp.

Kaori Akiyama, giám đốc điều hành cấp cao của Hiệp hội trao đổi thanh niên Nhật Bản-châu Á, một tổ chức giám sát các thực tập sinh kỹ thuật, cho biết: “Nếu mức lương vẫn ở mức như 2 năm hoặc 3 năm trước, rất khó để đảm bảo lực lượng lao động chất lượng tốt. Chúng tôi đang nói với các công ty Nhật Bản: Nếu bạn muốn có lao động tốt, bạn phải trả nhiều tiền hơn".

Các chuyên gia chỉ ra rằng các công ty Nhật Bản không muốn thay đổi văn hóa lực lượng lao động của họ. Yoshida của Transcend-Learning cho biết: “Khi tôi nói chuyện với các sinh viên nước ngoài, họ nói rằng họ sợ hãi khi thấy N1 là yêu cầu cho vị trí công việc. N1 là cấp độ cao nhất trong kỳ thi năng lực tiếng Nhật. Bạn cảm thấy như thể bạn được thông báo rằng bạn không phù hợp để làm việc ở Nhật Bản và họ đã từ bỏ".

Chuyên gia Yamada cho biết Tokyo tụt hậu so với các thành phố lớn của châu Á như Seoul và Singapore về số lượng trường quốc tế và bác sĩ nói tiếng Anh. Chuyên gia này nói: "Vấn đề là Nhật Bản thiếu kinh nghiệm làm việc với người nước ngoài so với các quốc gia khác. Chúng tôi cần trao đổi nhiều người hơn thông qua du lịch hoặc thúc đẩy đầu tư nước ngoài vào Nhật Bản. Đó không phải là vấn đề của phần cứng, chẳng hạn như giấy phép thị thực. Vấn đề nằm ở phần mềm"./.