Phát triển nông nghiệp bền vững: Bài 1-Những tác động bất lợi đến Đồng bằng sông Cửu Long

Vấn đề nông nghiệp bền vững, hạ tầng thủy lợi, phòng chống thiên tai thích ứng với biến đổi khí hậu là những vấn đề cốt lõi, có liên quan mật thiết với nhau, không thể tách rời trong hoạch định chiến lược phát triển bền vững Đồng bằng sông Cửu Long.

Đây cũng là những nội hàm quan trọng của xây dựng nông thôn mới ở vùng này, nên cần phải có sự đóng góp thiết thực, căn cơ của nhiều ngành khoa học và công nghệ.

Thu hoạch lúa ở Đồng bằng sông Cửu Long. Ảnh: TTXVN

Chính vì vậy, Chương trình Khoa học và Công nghệ phục vụ xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2011-2015 và giai đoạn 2016-2020 đã và đang tập trung nghiên cứu nhiều nội dung có liên quan đến phát triển nền nông nghiệp bền vững trong cả nước nói chung, ở Đồng bằng sông Cửu Long nói riêng.
Bài 1- Nhận diện những tác động bất lợi đến Đồng bằng sông Cửu Long
Trong giai đoạn 2011-2015, Chương trình Khoa học và Công nghệ phục vụ xây dựng nông thôn mới đã tiến hành 68 đề tài, dự án.

Bên cạnh những nhiệm vụ nghiên cứu các vấn đề cơ sở lý luận, văn hóa, xã hội, cơ chế chính sách phục vụ xây dựng nông thôn mới, nhiều đề tài, dự án đã tập trung nguồn lực để giải quyết một số vấn đề liên quan đến tái cơ cấu nông nghiệp theo hướng hiện đại hóa, hiệu quả và bền vững; xây dựng hạ tầng thủy lợi, thích ứng với biến đổi khí hậu ở các vùng miền, trong đó có Đồng bằng sông Cửu Long.
* Các tác động cộng hưởng
Theo nhận xét của Giáo sư Tiến sĩ Nguyễn Tuấn Anh, Chủ nhiệm Chương trình Khoa học và Công nghệ phục vụ xây dựng nông thôn mới, đối với Đồng bằng sông Cửu Long các yếu tố bền vững của nông nghiệp càng trở nên bức thiết, gắn kết chặt chẽ với nhau, khi khu vực này do đặc thù địa lý đang phải chịu đựng những tác động cộng hưởng của biến đổi khí hậu, nước biển dâng và hậu quả khai thác nguồn nước của các nước trên thượng nguồn sông Mê Kông.
Bên cạnh sự biến đổi bất thường và cực đoan của khí hậu thời tiết, thiên tai, mưa bão, hạn hán, việc mất an ninh nguồn nước ngọt và thiếu phù sa của sông Mê Kông chảy về Đồng bằng sông Cửu Long làm tăng thêm cường độ khô hạn, xâm nhập mặn, khiến môi trường bị suy thoái do không được thau rửa, vệ sinh.

Hiện tượng sạt lở bờ sông, sụt lún đất ở cả đô thị và đồng bằng ngày càng trở nên nghiêm trọng. Nguồn cá tự nhiên cũng bị giảm sút đáng kể, đe dọa sản xuất nông nghiệp, an ninh lương thực, đời sống của người dân ở vùng nông nghiệp hàng hóa lớn nhất nước.
Do đó, giải pháp ứng phó để triển khai nền nông nghiệp bền vững ở Đồng bằng sông Cửu Long phải là tổng hòa của nhiều giải pháp, trong đó các giải pháp về hạ tầng thủy lợi; giải pháp về tổ chức sản xuất nông nghiệp; chuyển đổi cơ cấu ngành và các giải pháp khác thuộc nhiều lĩnh vực văn hóa, kinh tế, xã hội.
Các nhà khoa học đã phân tích và thấy rằng, với 144 hồ chứa thủy điện được xây dựng trong lưu vực sông Mê Kong, chiếm khoảng 26% tổng lượng dòng chảy bình quân hàng năm của con sông này, sẽ làm lắng đọng ở lòng hồ khoảng 60-70% lượng phù sa và bùn cát, dẫn đến mất cân đối và thiếu hụt trên 50% phù sa ở hạ lưu chảy qua Đồng bằng sông Cửu Long.

Đồng thời làm thay đổi đáng kể chế độ dòng chảy của sông qua Đồng bằng sông Cửu Long, theo hướng giảm lưu lượng dòng chảy trung bình mùa lũ, kèm theo những hiện tượng cực đoan như không còn lũ vào những năm lũ trung bình và nhỏ, tăng cao lưu lượng dòng chảy vào mùa lũ lớn nhất, giảm thiểu lưu lượng dòng chảy kiệt nhỏ nhất và mùa kiệt cũng đến sớm hơn.
* Tổn thất khó lường
Phân tích về các thách thức mà Đồng bằng sông Cửu Long đang và sẽ phải đối diện, Giáo sư Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Trân, nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học Kỹ thuật nhà nước chỉ rõ, đó là thách thức khu vực và thách thức từ chính hoạt động của con người ngay tại đồng bằng này.

Minh chứng là do khai thác nước ngầm cho sinh hoạt và sản xuất quá mức, dẫn đến sự hạ thấp rất nghiêm trọng mực nước ngầm ở các đô thị và Đồng bằng sông Cửu Long đến mức 70cm/năm, kéo theo việc sụt lún đất ở mức 2-3cm, cao gấp 5 lần tốc độ nước biển dâng.
Trong khi đó, lượng mưa lớn gây ngập úng ở Đồng bằng sông Cửu Long tăng từ 9-17,5% so với năm 1990 trở về trước. Ngoài ra, việc mở rộng diện tích nuôi tôm không kiểm soát cả về diện tích và kỹ thuật cũng tác động nghiêm trọng tới quá trình mặn hóa đất đai, gia tăng sạt lở vùng cửa sông, cửa biển.
Thiệt hại đất sản xuất nông nghiệp, ảnh hưởng đến sinh hoạt của người dân mùa khô 2015-2016 của các tỉnh ven biển Đồng bằng sông Cửu Long là rất lớn.

Cụ thể như ở Kiên Giang, tổng diện tích lúa thiệt hại do hạn hán và xâm nhập mặn tới gần 50.000ha; Bạc Liêu thiệt hại trên 11.000 ha. Vào những năm mưa ít, lũ nhỏ thì đến mùa khô nguồn nước mặn từ biển có thể xâm nhập sâu vào nội đồng đến 70 km. Nếu không được kiểm soát bằng hệ thống cống, đê ngăn mặn sẽ gây thiệt hại rất lớn cho sản xuất nông nghiệp.

Theo kết quả điều tra của Tổng cục Thủy lợi, vùng Đồng bằng sông Cửu Long hiện có 265 điểm sạt lở bờ sông, bờ biển với chiều dài lên đến 450km, gây tổn thất nghiêm trọng về tài sản, đất đai và kinh phí để khắc phục sự cố sạt lở.
Các nhà khoa học tham gia Chương trình Khoa học và Công nghệ phục vụ xây dựng nông thôn mới đều thống nhất cho rằng, để phát triển nông nghiệp bền vững ở Đồng bằng sông Cửu Long, phải khẳng định biến đổi khí hậu là quá trình không thể đảo ngược, việc khai thác lưu vực sông Mê Kông gây bất lợi là điều khó tránh khỏi.

Bởi vậy cần phải nhanh chóng tìm ra những giải pháp tối ưu trong xây dựng và vận hành các hệ thống thủy lợi, cống, đập, hồ để giảm thiểu, khắc chế những tác động bất lợi nêu trên. Mặt khác phải thay đổi tư duy sản xuất nông nghiệp cả trong tổ chức sản xuất và lựa chọn cơ cấu mùa vụ, cây con tại đồng bằng này./.