Ukraine phục hồi sản xuất ngũ cốc

Với đất đai màu mỡ, diện tích đất trồng trọt rộng lớn và lịch sử lâu đời trong việc cung cấp lương thực cho các thị trường toàn cầu, Ukraine được mệnh danh là "vựa lúa mì của thế giới". Dù sản lượng ngũ cốc đã giảm 1/4 kể từ khi xảy ra xung đột Nga-Ukraine, nhưng 3 năm sau, vai trò của quốc gia Đông Âu này trong an ninh lương thực toàn cầu vẫn vững vàng dù cho các cảng bị phá hoại.

* Từ thịnh vượng sang khó khăn

Theo số liệu của Bộ Nông nghiệp Mỹ (USDA), trước khi xảy ra xung đột tại Ukraine hồi tháng 2/2022, nông nghiệp chiếm 41% (tương đương 27,8 tỷ USD) trong doanh thu xuất khẩu của Ukraine năm 2021. Xung đột đã gây thiệt hại nghiêm trọng cho nền kinh tế trong nước và an ninh lương thực toàn cầu.

Lượng xuất khẩu đã giảm hơn 90% trong 3 tháng đầu năm 2022, gây ra tình trạng tăng giá lương thực toàn cầu tăng cao và làm trầm trọng thêm các cuộc khủng hoảng nạn đói ở các quốc gia phụ thuộc vào nhập khẩu.

Bà Natalia Shpygotska, nhà phân tích cấp cao tại Dragon Capital có trụ sở tại Kiev, cho biết trước cuộc xung đột, Ukraine chiếm khoảng 8% xuất khẩu lúa mì toàn cầu, 13% xuất khẩu ngô và 12% xuất khẩu lúa mạch. Quốc gia này cũng cung cấp 40-50% dầu hướng dương của thế giới. Bà Shpygotska thừa nhận: “Việc giảm nguồn cung nông sản và sự không chắc chắn về khả năng vận chuyển thương mại qua Biển Đen đã khiến giá nông sản quốc tế tăng vọt lên 400 USD/ tấn, làm giảm khả năng tiếp cận các mặt hàng lương thực cơ bản trên toàn thế giới”.

Cuộc xung đột đã khiến sản lượng ngũ cốc giảm 29% trong năm 2022-2023, khi có tới 22% diện tích đất canh tác không được gieo trồng và thiếu hụt lao động. Tuy nhiên, theo số liệu của USDA, xuất khẩu của Ukraine đã phục hồi nhanh chóng.

Trong 2 năm đầu của cuộc xung đột, hơn 300 cơ sở nông nghiệp đã bị hư hại và riêng trong năm 2022, hơn 500.000 tấn ngũ cốc đã bị mất trắng. Giá nông sản toàn cầu chỉ ổn định trở lại gần mức trước xung đột một năm sau đó.

Sáng kiến Ngũ cốc Biển Đen, được Liên hợp quốc và Thổ Nhĩ Kỳ khởi xướng vào tháng 7/2022, mở lại 3 cảng của Ukraine, đã cho phép xuất khẩu 33 triệu tấn ngũ cốc vào tháng 7/2023.

Các tuyến đường được gọi là “Đường đoàn kết của châu Âu”, sử dụng đường sắt, đường sông (sông Danube) và đường bộ qua Ba Lan, Romania (Ru-ma-ni) và Bulgaria, đã cho phép gần một nửa lượng ngũ cốc xuất khẩu của Ukraine đến được châu Âu, bất chấp lệnh phong tỏa của Nga.

Những nỗ lực này đã giúp khôi phục xuất khẩu của Ukraine lên khoảng 64 triệu tấn trong giai đoạn 2023-2024, phục hồi về 75% mức trước xung đột và ổn định an ninh lương thực toàn cầu. Tuy nhiên, do hạn chế cơ sở hạ tầng và chi phí vận chuyển cao, các tuyến đường bộ không thể hoàn toàn thay thế xuất khẩu qua đường biển.

* Giao thương trở lại, nhưng chưa ổn định

Hơn 3 năm kể từ xảy ra xung đột với Nga, Bộ Chính sách Nông nghiệp và Lương thực của Ukraine dự báo xuất khẩu ngũ cốc và hạt có dầu của nước này trong niên vụ từ tháng 7/2024 đến tháng 6/2025 đạt trên 60 triệu tấn, trong đó có 15 triệu tấn lúa mì, 25 triệu tấn ngô và 2,5 triệu tấn lúa mạch.

Tuy nhiên, theo Hiệp hội Ngũ cốc Ukraine, tháng 9/2025 Ukraine đã ghi nhận mức giảm 38% trong xuất khẩu nông sản so với cùng kỳ năm 2024, một phần do căng thẳng với Nga tại các cảng Biển Đen. Lượng chuyển tải qua cảng Odessa của Ukraine giảm gần 1/3.

Dự báo cho toàn bộ niên vụ 2025-2026 cũng không mấy lạc quan, với sản lượng ngũ cốc của Ukraine giảm 10%, xuống còn khoảng 51 triệu tấn, do những gián đoạn xung đột kéo dài, chỉ ra những điểm yếu vẫn còn dai dẳng.

Khi thế giới kỷ niệm Ngày Lương thực thế giới vào ngày 16/10, sáng kiến của Liên hợp quốc để chống đói nghèo toàn cầu, đóng góp của Ukraine vẫn là rất quan trọng. Các loại ngũ cốc của Ukraine là nguồn cung thiết yếu cho các khu vực thiếu lương thực, lấp đầy khoảng trống mà không ai khác có thể thay thế ở quy mô lớn.

Chương trình Lương thực Thế giới (WFP) đã nhập khẩu 80% ngũ cốc từ Ukraine trong năm 2023 để giúp cung cấp lương thực cho khoảng 152 triệu người ở các quốc gia bị chiến tranh tàn phá như Yemen (Y-ê-men) và Ethiopia.

* Thách thức phía trước

Không chỉ xung đột gây thiệt hại hơn 80 tỷ USD, Ukraine còn có nhiều khó khăn khác. Khoảng 20% dân số Ukraine, tương đương 7,3 triệu người, vẫn đối mặt với tình trạng thiếu lương thực.

Chi phí dự kiến để tái thiết cơ sở hạ tầng nông nghiệp của Ukraine như một phần trong công cuộc tái thiết đất nước là 55,5 tỷ USD, nhưng con số này đang bị thiếu hụt nghiêm trọng. Giá đất, đặc biệt là đất nông nghiệp, đã tăng mạnh trong 2 năm qua.

Các hạn chế nhập khẩu của Liên minh châu Âu (EU) đối với một số nông sản của Ukraine, kể từ năm 2024, đã làm gia tăng căng thẳng giữa Ukraine và các quốc gia láng giềng như Ba Lan, Slovakia và Hungary, khi họ phàn nàn về việc cung ứng thị trường dư thừa và cạnh tranh với nông dân địa phương.

Không chỉ xung đột, biến đổi khí hậu cũng đang là mối đe dọa lớn. Nhiệt độ tăng cao và hạn hán tái diễn dự báo sẽ ảnh hưởng đến năng suất ngũ cốc của Ukraine trong tương lai. Và với phần lớn đất nông nghiệp của Ukraine vẫn nằm trong khu vực xung đột, bà Shpygotska cảnh báo rằng nó có thể sẽ không thể hoạt động trong nhiều năm nữa. Bà nhận định: “Hoà bình bền vững và các nỗ lực rà phá bom mình sẽ là điều cần thiết để đưa đất nông nghiệp này trở lại sản xuất”.

Và chỉ có sự hỗ trợ toàn cầu trong việc tìm kiếm một thỏa thuận hòa bình khả thi và thúc đẩy thương mại mới có thể bảo vệ mùa màng của Ukraine và nuôi sống hàng triệu người trên thế giới.