Xây dựng ngành khí tượng thủy văn hiện đại trong kỷ nguyên số

Trải qua 80 năm xây dựng và trưởng thành (3/10/1845 - 3/10/2025), ngành khí tượng thủy văn đã và đang đóng góp một phần quan trọng vào phát triển kinh tế - xã hội thông qua việc cung cấp dữ liệu dự báo, cảnh báo thiên tai, hỗ trợ các ngành như nông nghiệp, thủy điện, năng lượng tái tạo, bảo vệ môi trường và tăng cường khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu. Thông tin từ ngành khí tượng thủy văn còn là yếu tố then chốt đối với an ninh quốc phòng và bảo vệ tính mạng, tài sản của nhân dân trong kỷ nguyên số, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.

Đầu vào thiết yếu của các ngành kinh tế-xã hội

Theo Cục trưởng Cục Khí tượng Thủy văn, Bộ Nông nghiệp và Môi trường Nguyễn Thượng Hiền, ngành khí tượng thủy văn không đơn thuần là việc cung cấp các thông tin liên quan mà quan trọng hơn, thông tin khí tượng thủy văn là đầu vào thiết yếu cho hầu hết các ngành kinh tế.

Cụ thể, trong sản xuất nông nghiêp, ngành cung cấp dữ liệu về nhiệt độ, lượng mưa, độ ẩm, và các yếu tố khác để quy hoạch mùa vụ, dự báo năng suất, phòng chống sâu bệnh và hạn hán.

Đối với ngành thủy lợi, ngành thông tin về dữ liệu về mực nước, lưu lượng sông, lượng mưa và các chỉ số thủy văn khác giúp quản lý hệ thống thủy lợi, phòng chống lũ lụt, hạn hán, và sử dụng nước hiệu quả.

Ở lĩnh vực giao thông vận tải, ngành thông tin dữ liệu thời tiết như gió, tầm nhìn, mưa bão ảnh hưởng đến hoạt động bay, vận tải đường biển, đường bộ và đường sắt, giúp đảm bảo an toàn và hiệu quả.

Trong lĩnh vực năng lượng, ngành cung cấp thông tin về gió, bức xạ mặt trời, nhiệt độ là đầu vào cho việc dự báo sản lượng năng lượng tái tạo (gió, điện mặt trời), đồng thời ảnh hưởng đến nhu cầu sử dụng năng lượng.

Cùng với đó, trong lĩnh vực du lich, ngành cung cấp dữ liệu dự báo thời tiết, đặc biệt là những thông tin về thời tiết xấu như bão, mưa lớn, giúp du khách lập kế hoạch, đồng thời hỗ trợ các ngành du lịch như du lịch biển, du lịch núi.

Đối với lĩnh vực xây dựng, công tác dự báo thời tiết của ngành đã giúp các ngành, người dân lên kế hoạch thi công, tránh các điều kiện thời tiết bất lợi, đảm bảo an toàn cho công trình và người lao động.

Ngành khí tượng thủy văn cung cấp dữ liệu về lượng mưa, dòng chảy để dự báo trữ lượng nước, quản lý tài nguyên nước và phòng chống thiên tai.

Trong công tác bảo hiểm, ngành thông tin về thiên tai như bão, lũ lụt, hạn hán giúp các công ty bảo hiểm đánh giá rủi ro, tính toán phí bảo hiểm và bồi thường cho các thiệt hại.

Về mặt Y tế, các thông tin của ngành về  nhiệt độ, độ ẩm, ô nhiễm không khí có thể ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng, giúp phòng ngừa và ứng phó với các bệnh liên quan đến thời tiết.

Ngoài ra, dự báo thời tiết, đặc biệt là các yếu tố liên quan đến biển, ảnh hưởng đến hoạt động đánh bắt, giúp ngư dân lựa chọn thời điểm và ngư trường an toàn.

"Đặc biệt trong sản xuất công nghiệp và thương mại, các thông tin về thời tiết ảnh hưởng đến nhu cầu tiêu thụ sản phẩm, chuỗi cung ứng và các hoạt động sản xuất ngoài trời", Cục trưởng Nguyễn Thượng Hiền nhấn mạnh.

Những đóng góp của ngành đã được khẳng định qua nhiều năm, đồng thời đã được Đảng, Nhà nước, Quốc hội, Chính phủ ghi nhận.

Cụ thể, năm 2018, cùng với sự chủ động phòng chống của các cấp chính quyền, nhân dân và sự nỗ lực của ngành đã góp phần làm giảm được khoảng 2/3 thiệt hại do thiên tai gây ra so với năm 2017 tương ứng với 40.000 tỷ đồng.

Năm 2019, nhờ dự báo sớm nên mặc dù hạn hán và xâm nhập mặn xảy ra với quy mô lớn và mức độ khốc liệt nghiêm trong nhất trong lịch sử (thời gian xâm nhập mặn kéo dài gấp từ 2 - 2,5 lần, phạm vi ảnh hưởng rộng hơn so với năm 2016). Tuy nhiên, mức độ thiệt hại đến sản xuất, dân sinh được giảm thiểu đặc biệt là thiệt hại về sản xuất nông nghiệp chỉ bằng khoảng 9% so với năm 2016;

Năm 2020, ngành đã cảnh báo, dự báo sát, sớm, kịp thời về cơn bão số 9 có tên quốc tế là Molave, một trong những cơn bão mạnh nhất ảnh hưởng đến đất liền trong suốt 20 năm qua, qua đó đã giúp Chính phủ và Ban Chỉ đạo Trung ương về Phòng, chống thiên tai, chính quyền địa phương các cấp, người dân, doanh nghiệp chủ động phòng, chống thiên tai hiệu quả, góp phần giảm nhẹ thiệt hại về người và tài sản của nhân dân;

Năm 2021, nhờ công tác dự báo sớm, kịp thời của ngành đã giúp Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ, Ban Chỉ đạo Quốc gia về Phòng, chống thiên tai, các cơ quan Trung ương và địa phương chỉ đạo quyết liệt, hiệu quả từ sớm nên thiệt hại về người giảm 54%, thiệt hại về tài sản giảm 78% so với trung bình 10 năm vừa qua.

Năm 2022, đã dự báo, cảnh báo sớm tác động của bão Noru (Cơn bão số 4) mạnh nhất trong vòng 20 năm qua trên Biển Đông, góp phần giảm thiểu thiệt hại thấp nhất về người và tài sản cho cộng đồng và mưa lớn cực đoan đe dọa sự phát triển bền vững các đô thị Việt Nam.

"Đặc biệt, năm 2024, bão số 3 (có tên quốc tế là YAGI) với cường độ đạt cấp siêu bão ngay trên Biển Đông (cấp 16, giật trên cấp 17), diễn biến nhanh, phức tạp, bất thường với hàng loạt trị số cực đoan đã vượt xa mọi kịch bản dự báo thông thường của các quốc gia trong khu vực. Đây là cơn bão được đánh giá là mạnh nhất trong vòng 30 năm gần đây nhưng đã được dự báo, cảnh bảo sớm và kịp thời, đã giúp các địa phương và người dân chủ động ứng phó, giảm thiểu thiệt hại ở mức tối đa có thể", Cục trưởng Nguyễn Thượng Hiền chia sẻ

Năm 2025, bão số 5 (tên quốc tế là Kajiki) đổ bộ vào khu vực Nghệ An-Hà Tĩnh gây gió mạnh cấp 8-10, giật cấp 12 và gây ra lượng mưa lớn phổ biến 200-400mm, nhưng nhờ công tác dự báo, cảnh báo khí tượng thủy văn đều được cập nhật đầy đủ, kịp thời và đảm bảo độ tin cậy, giúp các địa phương và người dân chủ động ứng phó, góp phần giảm thiểu đến mức thấp nhất thiệt hại về người và tài sản.

Xã hội hoá, thương mại hóa dịch vụ, công nghệ khí tượng thủy văn

Cục trưởng Nguyễn Thượng Hiền chia sẻ: “Toàn ngành rất vui mừng khi đúng vào dịp kỷ niệm 80 năm ngày truyền thống vinh dự được Chủ tịch nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam tặng Huân chương lao động hạng Nhất. Đây vừa là niềm tự hào, song cũng là trách nhiệm đòi hỏi ngành phải không ngừng nỗ lực, phát huy góp phần tích cực hơn nữa vào sự phát triển kinh tế -xã hội”.

Với mục tiêu đến năm 2030 “Phát triển ngành khí tượng thủy văn của Việt Nam đạt trình độ khoa học công nghệ tiên tiến của khu vực Châu Á; đủ năng lực cung cấp thông tin, dữ liệu khí tượng thủy văn đầy đủ, tin cậy, kịp thời đáp ứng các yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội, phòng chống thiên tai, thích ứng với biến đổi khí hậu, bảo đảm quốc phòng, an ninh quốc gia; hình thành được thị trường dịch vụ, công nghệ khí tượng thủy văn, phục vụ đa mục tiêu, đa lĩnh vực” và mục tiêu đến năm 2045 “Phát triển ngành khí tượng thủy văn của Việt Nam có trình độ, năng lực tương đương các nước phát triển trên thế giới”.

Để thực hiện được mục tiêu nêu trên, theo Cục trưởng Nguyễn Thượng Hiền, thời gian tới, ngành tập trung thực hiện các định hướng lớn, trọng tâm, trong đó tập trung vào việc rà soát, sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện hệ thống pháp luật về khí tượng thủy văn và các quy định pháp luật khác có liên quan, bảo đảm đồng bộ, thống nhất, phù hợp với thực tiễn, tạo môi trường pháp lý đầy đủ phục vụ quản lý nhà nước đối với lĩnh vực khí tượng thủy văn...

Ngành hoàn thiện hệ thống mạng lưới trạm khí tượng thủy văn quốc gia, giám sát biến đổi khí hậu theo hướng tự động hóa, đồng bộ, hiện đại, tích hợp đa mục tiêu, ưu tiên phát triển tại các khu vực trên biển, ven biển, các đảo, quần đảo thuộc chủ quyền của Việt Nam, khu vực biên giới, lưu vực sông xuyên biên giới, khu vực còn thưa trạm, khu vực thường xuyên xảy ra thiên tai khí tượng thủy văn và chịu sự tác động của biến đổi khí hậu. Thực hiện chuyển đổi số toàn diện lĩnh vực khí tượng thủy văn, ứng dụng hiệu quả công nghệ thông tin quản lý các hoạt động khí tượng thủy văn của bộ, ngành, địa phương, tổ chức, cá nhân...

Ngành xây dựng hệ thống hỗ trợ dự báo khí tượng thông minh; hệ thống dự báo tác động; hệ thống chuyên dụng phân tích và dự báo bão, áp thấp nhiệt đới; phát triển hệ thống dự báo mô hình số trị có đồng hóa các loại số liệu bề mặt và viễn thám, tập trung nâng cao chất lượng dự báo định lượng mưa ở các thời hạn dự báo từ cực ngắn đến dự báo trước từ 2 - 3 ngày; xây dựng, cập nhật bộ số liệu chuẩn khí hậu quốc gia và giám sát biến đổi khí hậu; tăng mức chi tiết các dự báo sớm, dài hạn diễn biến khí hậu quy mô mùa đến 1 năm. 

Cùng với đó, ngành đẩy mạnh xã hội hoá, thương mại hóa, xây dựng và hình thành thị trường dịch vụ, công nghệ khí tượng thủy văn, trong đó tập trung vào việc tổ chức hoạt động dịch vụ khí tượng thủy văn theo hướng thương mại hóa, xã hội hóa; tổ chức, sắp xếp hoạt động dịch vụ khí tượng thủy văn ở các đơn vị sự nghiệp từ trung ương đến địa phương theo hướng bảo đảm tính thống nhất, tăng giá trị, hiệu quả các sản phẩm, dịch vụ khí tượng thủy văn.

Ngành hoàn thiện định mức kinh tế - kỹ thuật, đơn giá có liên quan đến các hoạt động dịch vụ khí tượng thủy văn bảo đảm tính toán đầy đủ chi phí cơ bản, phù hợp với cơ chế thị trường; tổ chức triển khai một số sản phẩm, dịch vụ hiện do cơ quan khí tượng thủy văn quốc gia đang thực hiện theo phương thức đối tác công - tư.; xây dựng hành lang pháp lý, cơ chế, chính sách ưu đãi và khả thi để khuyến khích, hỗ trợ các doanh nghiệp tham gia cung cấp dịch vụ, công nghệ, sản xuất phương tiện đo, thiết bị khí tượng thủy văn trong nước.

Ngoài ra, ngành sẽ có có chế độ ưu đãi cho lực lượng làm công tác khí tượng thủy văn nhất là ở những vùng khó khăn; đổi mới nội dung, chương trình và hình thức đào tạo, đào tạo lại, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ đáp ứng yêu cầu hiện đại hóa và chuyển đổi số trong lĩnh vực khí tượng thủy văn; đẩy mạnh ứng dụng khoa học công nghệ trong khí tượng thủy văn; tăng cường hợp tác với các nước, tổ chức đa phương, song phương và thực hiện các cam kết quốc tế về khí tượng thủy văn; nâng cao vai trò quản lý, điều phối tại Tổ chức Khí tượng Thế giới, Ủy ban bão quốc tế; phát huy vai trò trung tâm hỗ trợ Trung tâm dự báo hỗ trợ lũ, lũ quét cho khu vực ASEAN; hỗ trợ, tạo điều kiện để các tổ chức, cá nhân khai thác, phát triển thị trường dịch vụ, công nghệ khí tượng thủy văn tại các nước trên thế giới và trong khu vực.

Đồng thời, nâng cao năng lực đội ngũ dự báo viên, chuyên gia công nghệ thông qua đào tạo trong và ngoài nước; trang bị kiến thức về mô hình số, trí tuệ nhân tạo, phân tích dữ liệu lớn,... hình thành đội ngũ có khả năng vận hành hệ thống công nghệ tiên tiến, nghiên cứu cải tiến mô hình, thích ứng với xu thế chuyển đổi số toàn cầu...