Những thách thức đối với WTO trong tiến trình chọn Tổng Giám đốc mới

Tổng Giám đốc người Brazil Roberto Azevedo đã chính thức ra đi vào ngày 31/8, một năm trước khi ông hết nhiệm kỳ lãnh đạo WTO lần thứ hai. Quyết định từ chức được ông Azevedo thông báo hôm 14/5 với “lý do gia đình”. Sau đó, ông gia nhập hàng ngũ lãnh đạo của tập đoàn Mỹ PepsiCo, trở thành Phó Chủ tịch.

Quyết định của ông Azevedo khiến WTO phải đẩy nhanh tiến trình chọn lựa lãnh đạo mới. Thông thường, tiến trình này kéo dài nhiều tháng, với các vòng tham vấn để rút gọn dần danh sách ứng cử viên. Tuy nhiên, trong bối cảnh phức tạp hiện nay và cũng là để chuẩn bị cho Hội nghị Bộ trưởng lần thứ 12 dự kiến diễn ra vào năm 2021, mọi việc cần tiến triển nhanh chóng.

Tiến trình tham vấn chọn người chèo lái

Kể từ khi được thành lập vào năm 1995 (tiền thân của WTO là GATT - Hiệp định chung về thuế quan và mậu dịch - ra đời sau khi Chiến tranh Thế giới thứ Hai kết thúc), WTO đã có tổng cộng 6 Tổng Giám đốc đến từ châu Âu (3 người), châu Đại Dương (1 người), châu Á (1 người) và Nam Mỹ (1 người). 

Mỗi nhiệm kỳ Tổng Giám đốc kéo dài 4 năm. Để được lựa chọn vào vị trí lãnh đạo, qua mỗi lần bình chọn, ứng viên phải nhận được sự ủng hộ đa số của 164 nước thành viên thuộc tổ chức.

Năm nay, giai đoạn đề cử các ứng viên đã hoàn thành vào ngày 8/7 với danh sách 8 ứng viên đến từ các nước Vương quốc Anh, Hàn Quốc, Mexico, Ai Cập, Moldovia, Nigeria, Kenya và Saudi Arabia, trong đó có 5 nữ ứng viên. Tiếp theo là giai đoạn 8 ứng cử viên tự giới thiệu mình với các thành viên WTO.

Họ đều là những nhân vật có nhiều kinh nghiệm về thương mại, quản lý hoặc từng nắm giữ những vị trí quan trọng trong các định chế quốc tế lớn, chẳng hạn ông Liam Fox, cựu Bộ trưởng Thương mại quốc tế Anh dưới thời Thủ tướng Theresa May; bà Amina Mohamed, Bộ trưởng Thể thao Kenya, cựu Đại sứ Kenya tại WTO, người từng lãnh đạo ba cơ quan quan trọng nhất của WTO và cũng là ứng viên đối thủ của cựu Tổng Giám đốc Roberto Azevedo hồi năm 2013.

Ứng viên Ngozi Okonzo-Iweala của Nigeria là nữ Bộ trưởng Tài chính và cũng là nữ Ngoại trưởng đầu tiên của nước này, bà từng là Giám đốc nhiều chương trình của Ngân hàng Thế giới (WB), Chủ tịch Gavi - Liên minh toàn cầu về vắc-xin và tiêm chủng… 

Còn bà Yoo Myung Hee là nữ Bộ trưởng Thương mại đầu tiên của Hàn Quốc, từng là quan chức đặc trách hồ sơ WTO ở Bộ Thương mại Hàn Quốc hồi năm 1995 và là người chỉ đạo các cuộc thương thuyết về các thỏa thuận thương mại tự do, nhất là với Trung Quốc. Bà là đại sứ Hàn Quốc tại Trung Quốc giai đoạn 2007-2010.

Bước tiếp theo, từ ngày 7-16/9, Chủ tịch Đại hội đồng, Chủ tịch Cơ quan giải quyết tranh chấp và Chủ tịch Cơ quan rà soát chính sách thương mại của WTO đã tham vấn tất cả các thành viên của tổ chức về danh sách ứng viên. Kết quả của vòng tham vấn đầu tiên đã được công bố tại cuộc họp của các trưởng đoàn tham vấn vào ngày 18/9. 

Theo đó, danh sách ứng viên được thu gọn còn 5 người, trong đó có 3 nữ, 2 nam: bà Ngozi Okonjo-Iweala (Nigeria), bà Yoo Myung Hee (Hàn Quốc), bà Amina Mohamed (Kenya), ông Mohammad Maziad Al-Tuwaijri (Saudi Arabia) và ông Liam Fox (Anh).

Phát ngôn viên của WTO thông báo vòng tham vấn thứ hai sẽ bắt đầu từ ngày 24/9 và kết thúc ngày 6/10 để lựa chọn hai ứng viên vào “vòng chung kết”. Hai nữ ứng viên sáng giá nhất hiện nay là đại diện của hai nước châu Phi - Nigeria và Kenya. 

Nếu một trong hai nhân vật này được chọn làm lãnh đạo WTO, đây sẽ là lần đầu tiên WTO có nữ Tổng Giám đốc và cũng là lần đầu tiên Tổng Giám đốc WTO đến từ “lục địa Đen”.

Theo giới quan sát, trong cuộc đua năm nay, các đại diện của châu Phi có nhiều cơ hội chiến thắng cho dù trên nguyên tắc, WTO không áp dụng nguyên tắc lựa chọn lãnh đạo luân phiên theo khu vực địa lý.

Cho đến nay, theo WTO, vòng một tham vấn đã diễn ra suôn sẻ, không có mâu thuẫn giữa các thành viên. Nhưng có lẽ mọi chuyện sẽ không đơn giản, bởi ngay từ đầu, nội bộ WTO đã có bất đồng đến mức không thể bổ nhiệm 1 Tổng Giám đốc tạm thời thay thế ông Azevedo trong khi chờ đợi tiến trình bầu chọn Tổng Giám đốc mới theo như thông lệ. 

Chính vì sự bất đồng này mà cho đến nay thay vì có 1 Tổng Giám đốc tạm quyền chỉ đạo hoạt động của định chế thương mại lớn nhất thế giới, WTO tạm thời do cả 4 Phó Tổng Giám đốc điều hành.

Sức ép từ Mỹ

Còn một vướng mắc khác đến từ sức ép của chính quyền Mỹ của Tổng thống Donald Trump, vốn không còn tin tưởng vào định chế quốc tế đa phương này thông qua việc cản trở bổ nhiệm các thẩm phán thay thế vào cơ quan xét xử cao nhất có chức năng giải quyết các tranh chấp thương mại. 

Washington cũng dọa rời khỏi WTO nếu tổ chức này không công bằng với nước Mỹ. Để “giữ chân” Mỹ và hóa giải bất đồng, kết quả cuộc bầu chọn Tổng Giám đốc lần này chắc chắn cũng sẽ phần nào phải “lựa” theo ý Washington.

Theo phân tích của ông Manfred Elsig, Giáo sư quan hệ quốc tế của Viện Thương mại Thế giới tại Berne (Thụy Sỹ), Washington muốn tân Tổng Giám đốc WTO phải chia sẻ những mối lo ngại của Mỹ, trong đó có nhiều hồ sơ liên quan đến Trung Quốc. 

Vì việc chọn Tổng Giám đốc là dựa trên cơ sở đồng thuận, nên quan điểm cứng rắn của Mỹ sẽ khiến các quyết định lựa chọn của định chế trở nên phức tạp hơn.

Tất cả những lý do này khiến kết quả bầu chọn tân Tổng Giám đốc WTO trở nên rất khó đoán định, nhất là khi ngày hoàn thành vòng tham vấn chung kết không được ấn định trước. 

Để tránh lặp lại tình trạng hồi năm 1999, khi các nước thành viên không đạt được đồng thuận và tính đến khả năng bầu chọn hai Tổng Giám đốc, mỗi người nắm giữ một nhiệm kỳ 3 năm, lần này nhiều người không loại trừ khả năng sẽ có bầu Tổng Giám đốc thông qua phương thức bỏ phiếu - lần đầu tiên trong lịch sử WTO.

Tuy nhiên, cho dù được bầu chọn bằng cách nào, người được lựa chọn “cầm cương” WTO trong nhiệm kỳ 4 năm tới là ai đi chăng nữa, nhiệm vụ chắc chắn cũng sẽ rất nặng nề, không chỉ là giải quyết cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu do đại dịch COVID-19 gây ra cũng như cuộc khủng hoảng niềm tin vào các định chế đa phương, mà còn phải khắc phục những bất đồng sâu sắc với chính quyền Washington, nhất là nếu ông Trump, người có quan điểm rất ứng rắn với WTO, tái đắc cử Tổng thống Mỹ./.