Vỏ bên ngoài chính là lá dong - một nguyên liệu không thể thiếu để tạo nên màu sắc và hương vị mang đậm nét văn hóa ẩm thực ngày Tết cổ truyền.
* Nghề trồng lá dong "cổ truyền"

Đã hơn 600 năm, khi cần làm những mẻ bánh chưng ngon nhất, quý nhất, người ta đều tìm đến làng lá dong Tràng Cát (xã Kim An, Thanh Oai, Hà Nội)  - nơi được mệnh danh là vựa lá dong lớn nhất nhì miền Bắc. Ngôi làng Tràng Cát nằm ở một địa thế đắc địa, ba bề bao quanh bởi sông Đáy. Vùng đất bãi bằng phẳng kéo dài từ bờ sông đến rìa làng hình vòng cung trù mật.

Truyền rằng, cách đây khoảng 600 năm về trước, bà Đàm Sứ ở thôn Nga Mi Hạ, xã Thanh Mai, huyện Thanh Oai, thấy đây là vùng đất tốt tươi cho cây trồng nên đã đưa con cháu xuống khai hoang lập địa, phát cỏ và trồng cây lá dong. Lâu dần, người dân Tràng Cát học theo bà Đàm Sứ trồng lá dong để dùng trong dịp Tết và bán ra bên ngoài.

Nét đặc trưng của lá dong Tràng Cát là khổ lá rất đều, chiều dài khoảng 50cm-60cm, chiều rộng 25cm-35cm. Đây là giống lá dong nếp, bầu lá rộng, tròn, mỏng nhưng dai, mặt dưới có màu xanh non, cuống lá dài phối sắc với màu thân lá, dễ phân biệt với loài dong rừng bầu lá rộng, mỏng nhưng dai.

Dùng lá dong Tràng Cát để gói bánh chưng, không chỉ tạo màu xanh tự nhiên đẹp mắt mà còn tăng thêm hương vị cho bánh, giúp bánh thơm rền. Chính vì thế, không ít người đến xin giống lá về, nhưng khi trồng ở các vùng khác, lá dong không đạt được chất lượng như khi trồng ở Tràng Cát.

Người ta lý giải rằng, điều đặc biệt làm nên thương hiệu “lá dong Tràng Cát” là bởi vì Tràng Cát nằm trong vùng bãi bồi của dòng sông Đáy, nơi có mạch nước ngầm tinh khiết chảy qua, lại thêm có khí hậu ôn hòa, nên lá dong cứ được đà mà sinh sôi nảy nở, từ đó mà làm nên thương hiệu lá dong hàng trăm năm nay.

Chính vì thế, xưa kia, lá dong Tràng Cát thường được tuyển chọn để gói bánh chưng dâng vua. Ngày nay, lá dong Tràng Cát không chỉ phục vụ trong nước mà còn được xuất ngoại để phục vụ nhu cầu gói bánh chưng Tết của bà con ta ở Mỹ, Nga và các nước Đông Âu…
* Giữ gìn “linh hồn” của Tràng Cát

Tại làng Tràng Cát, lá dong được các nhà vườn trồng san sát khắp nơi trong làng, lá dong len trong nhà, trong vườn, lá dong dung dưỡng những cánh đồng bồi bãi với màu xanh bao trùm cả ngôi làng.

Nhà nhỏ trồng một vài sào, nhà lớn trồng tới vài héc ta. Chưa ở đâu, sắc xanh của lá dong lại trở thành biểu tượng thiêng liêng trong đời sống cộng đồng đến vậy.

Từ đầu tháng Chạp, không khí thu hoạch, buôn bán lá dong tại thôn Tràng Cát đã trở nên hết sức nhộn nhịp, người thì hái lá, người thì xếp lá, người thì buộc, mỗi người một công đoạn. Các lái buôn ở khắp nơi đã đổ về đây để mua lá dong.

Theo người dân nơi đây, trồng một lần thì thu hoạch được mãi. Cứ cắt lá cũ đi lá mới lại trồi lên, năm này qua năm khác.

Lá dong ở Tràng Cát qua bao năm bao tháng mà không hề mất đi, một phần bởi được con người chăm chút, nhưng phần lớn là do đất bãi nơi đây có đặc điểm là đất phù sa, với tỷ lệ hai phần đất cát, một phần đất thịt, tạo điều kiện thuận lợi cho lá dong sinh trưởng và phát triển.

Tuy nhiên, những năm gần đây, diện tích trồng lá dong có xu hướng giảm vì người dân chuyển sang trồng các loại cây khác có hiệu quả kinh tế cao hơn.

Thế nhưng, về Tràng Cát những ngày cận Tết vẫn thấy một màu xanh mướt của lá dong, của sự tấp nập kẻ bán, người mua.

Và giờ dù không phải là nguồn thu nhập chính, nhưng lá dong vẫn là “linh hồn” của Tràng Cát, là phần không thể thiếu làm nên chiếc bánh chưng hoàn hảo của ngày Tết - nét văn hóa độc đáo của dân tộc Việt Nam.

Vì ý nghĩa đó, không chỉ người dân thôn Tràng Cát mà người Việt vẫn luôn hy vọng màu xanh của lá dong sẽ không bao giờ mất đi mỗi dịp Tết đến, Xuân về./.