Tổng thống Nigeria Muhammadu Buhari. Ảnh: AFP/ TTXVN
Đây là nhận định trong bài phân tích của nhà nghiên cứu Liesl Louw-Vaudran đăng trên trang mạng của Viện Nghiên cứu Các vấn đề an ninh Nam Phi (ISS),
Kết quả ấn tượng tại Hội nghị thượng đỉnh bất thường của Liên minh châu Phi (AU) về Khu vực Thương mại tự do châu Phi (AFCFTA) diễn ra hôm 21/3 cho thấy sự thống nhất của toàn châu lục nhằm thúc đẩy các cơ hội kinh tế của châu Phi, thúc đẩy thương mại nội khối, nhưng lại không nhất trí tăng cường vai trò của AU.
Tại hội nghị thượng đỉnh AU diễn ra hồi tháng 1/2018, 23 quốc gia đã kí kết tham gia Thị trường vận tải hàng không châu Phi thống nhất và 30 nước đã kí kết Nghị định thư của AU đối với Hiệp ước thành lập Cộng đồng kinh tế châu Phi về tự do đi lại, quyền định cư và sinh sống của người dân.
Mặc dù có nhiều trở ngại trong việc thiết lập khu vực thương mại tự do, thậm chí còn nhiều trở ngại hơn trong việc cho phép người dân châu Phi tự do di chuyển khắp châu lục, nhưng những thỏa thuận này là các bước đi đầu tiên quan trọng.
Sáng kiến AFCFTA nói riêng đã được ca ngợi như một thành tựu lớn, mở đường cho thương mại nội khối lớn hơn ở châu Phi và tạo ra nhiều cơ hội kinh tế hơn cho tất cả các nước ở châu Phi.
Tuy nhiên, trong khi 44 quốc gia kí kết AFCFTA, thì hai nền kinh tế lớn nhất châu lục là Nam Phi và Nigeria lại không kí. Với sức mạnh kinh tế, quân sự và ngoại giao cũng như lịch sử của hai quốc gia này trong việc thúc đẩy sự thay đổi ở châu Phi, hai “người khổng lồ” này đóng vai trò cực kỳ quan trọng đối với những sáng kiến như thế này.
Tổng thống Nam Phi Cyril Ramaphosa đã tham dự hội nghị thượng đỉnh Kigali và đưa ra các tuyên bố lạc quan về những lợi ích của AFCFTA. Nam Phi đã ký Tuyên bố Kigali, thể hiện ý định nước này sẽ ký thỏa thuận thương mại tự do trong tương lai và đang chờ hoàn tất.
Bộ trưởng Thương mại và Công nghiệp Nam Phi Rob Davies cho biết, thực tế Nam Phi đã đề xuất đưa ra một tuyên bố như vậy và việc phê chuẩn AFCFTA cũng sẽ cần có sự đồng ý từ Quốc hội Nam Phi.
Tổng thống Nigeria Muhammadu Buhari đã quyết định không tham dự hội nghị thượng đỉnh vào phút chót, với lí do cần phải tham khảo thêm.Đây là một bất lợi cho Rwanda, nước chủ nhà của sự kiện và cá nhân Tổng thống nước này Paul Kagame, người đang là chủ tịch AU. Nigeria có một vai trò lớn trong việc tham gia vào thỏa thuận thương mại tự do châu Phi.
Thực tế, Tổng thống Buhari đang lãnh đạo một đất nước có lịch sử đi đầu trong việc hình thành AFCFTA. Việc tạo ra một khu vực mậu dịch tự do như vậy đã được đưa ra lần đầu tiên trong Kế hoạch Hành động Lagos được thông qua tại Hội nghị thượng đỉnh diễn ra ở thủ phủ kinh tế của Nigeria vào năm 1980. Hiệp ước Abuja năm 1991 về thành lập Cộng đồng Kinh tế Châu Phi là tiền thân của AFCFTA và các chuyên gia thương mại vẫn thường nhắc đến tiến trình đó là Lộ trình Abuja.
Nigeria ban đầu đã đề nghị tổ chức hội nghị Ban Thư ký của AFCFTA. Nước này cũng là nhà lãnh đạo không thể tranh cãi của Cộng đồng Kinh tế các nước Tây Phi (ECOWAS) gồm 15 thành viên - một trong những cộng đồng kinh tế khu vực chủ động nhất ở châu Phi.
Trong AU, Tổng thống Buhari cũng được chỉ định làm người đứng đầu trong số các nguyên thủ quốc tế về chủ đề AU cho năm 2018 - chiến thắng trong cuộc chiến chống tham nhũng: một con đường bền vững cho sự chuyển đổi của châu Phi.
Trong khi lời giải thích chính thức duy nhất cho đến nay là quyết định chưa tham gia "để tham khảo ý kiến với các bên liên quan ở trong nước" thì rõ ràng nhiều người Nigeria có thể không xem thương mại trong nội bộ châu Phi theo cách mà những người Nam Phi nhìn nhận.
Trong quá khứ, người Nigeria đã chứng kiến sự kết thúc của động lực kinh tế mạnh mẽ của Nam Phi đối với châu lục, và hãng điện thoại di động khổng lồ MTN của Nam Phi là một ví dụ rõ ràng. Đây cũng là một trong những lý do giải thích cho sự phản đối mạnh mẽ ở Nigeria đối với việc Morocco xin gia nhập ECOWAS vào cuối năm 2017.
Maroc là một trong những nhà đầu tư lớn nhất trên lục địa, đặc biệt là ở Tây Phi, và có lo ngại rằng việc tiếp cận nhiều hơn thông qua các hiệp định của ECOWAS về tự do đi lại của người và hàng hóa có thể đe dọa các doanh nghiệp bản địa ở Nigeria.
Tuy nhiên, Nigeria cũng là nước xuất khẩu và đầu tư lớn trên lục địa về dịch vụ tài chính, hàng hoá sản xuất, nông sản và các sản phẩm tương tự. Các chuyên gia thương mại nhất trí rằng về lâu dài, AFCFTA có thể nhắm đến mục tiêu "các bên cùng thắng", đặc biệt là các nền kinh tế lớn hơn.
Cựu ủy viên Ủy ban Kinh tế Liên hợp quốc về châu Phi, Carlos Lopes bình luận tại hội nghị AU rằng Nigeria sẽ đi đến thỏa thuận thương mại, nhưng sau đó ông viết trên trang Twitter rằng nước này đã bỏ lỡ một biểu tượng có ý nghĩa lịch sử do không ký kết.
Rõ ràng, cả hai gã khổng lồ của vùng hạ Sahara ở châu Phi là Nigeria và Nam Phi đều có rất nhiều lợi ích từ thương mại nội khối của châu lục. Trong quá khứ, sự hợp tác chặt chẽ giữa Nam Phi và Nigeria đã dẫn tới những bước tiến quan trọng, chẳng hạn như sự chuyển đổi Tổ chức Thống nhất Phi châu thành AU.
Trong cuốn sách mới “The Eagle và Springbok” (Đại bàng và Sơn dương) về chính sách đối ngoại của Nigeria và Nam Phi, Giáo sư Adekeye Adebajo của trường Đại học Johannesburg (Nam Phi) gọi Nam Phi và Nigeria là hai "ông kễnh”.
Theo Giáo sư Adebajo, hai cường quốc châu Phi này, cùng với các nước khác như Algeria, Ethiopia hoặc Angola, cần hợp tác chặt chẽ hơn. Giáo sư Adebajo viết: "Sự kết hợp quyền lực chính trị của hai quốc gia này thể hiện một sức mạnh tiềm năng đáng kể trong việc định hình sự hội nhập của châu Phi và đại diện cho các lợi ích của châu lục này trên sân khấu thế giới".
AFCFTA và các sáng kiến khác của AU cần có cả Nam Phi và Nigeria. Tổng thống Nam Phi Ramaphosa cho đến nay đã ám chỉ rằng ông cam kết hội nhập trong khu vực và thương mại của châu lục. Lúc này là thời điểm tốt để tăng cường liên kết ngoại giao với Nigeria nhằm giữ cho Lộ trình Abuja đi đúng hướng./.