Bão thuế toàn cầu: Đòn bẩy thương mại hay mồi lửa xung đột?

Thuế quan, vốn được kỳ vọng là đòn bẩy để bảo vệ ngành công nghiệp trong nước và tái cân bằng thương mại, lại đang bộc lộ những rủi ro tiềm ẩn. Liệu chính sách này có thực sự mang lại lợi ích cho nước Mỹ, hay chỉ đơn thuần là một biện pháp bảo hộ gây tổn hại đến chuỗi cung ứng toàn cầu và làm suy yếu hệ thống thương mại đa phương? Các quốc gia trên thế giới, từ các cường quốc kinh tế đến các nước đang phát triển, đang phải đối mặt với những lựa chọn khó khăn: Nhượng bộ, đáp trả, đàm phán hay tìm kiếm những con đường mới để duy trì tăng trưởng và ổn định.

Chùm bài viết gồm 3 bài do Ban biên tập tin Kinh tế, Thông tấn xã Việt Nam, tổng hợp tập trung phân tích những tác động sâu rộng của chính sách này, từ việc Mỹ sử dụng thuế quan như một công cụ đàm phán, đến phản ứng đa chiều của các quốc gia và khu vực, trong đó có Việt Nam.

Bài 1:  Đòn bẩy thương mại hay mồi lửa xung đột?

Kể từ sau khi trở lại Nhà Trắng ngày 20/1, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã thực thi khá nhiều cam kết mà ông đưa ra trong chiến dịch tranh cử. Những chính sách kinh tế, thương mại, đặc biệt là các biện pháp thuế quan, đã phần nào thể hiện “tình yêu” của ông Trump với thuế nhập khẩu. Với khẩu hiệu "Nước Mỹ trước tiên" và “Làm cho nước Mỹ vĩ đại trở lại”, các chính sách bảo hộ của Tổng thống Trump, trong đó trọng tâm là các biện pháp thuế quan mạnh tay của Mỹ và sau đó là sự đáp trả của các quốc gia, đã thổi bùng những lo ngại về một cuộc chiến thương mại mới giữa Mỹ với các đối tác thương mại lớn như Liên minh châu Âu (EU) và Trung Quốc, và với các nước láng giềng như Canada hay Mexico.

Dựng hàng rào thuế quan

Trong nỗ lực "viết lại" các quy tắc thương mại toàn cầu của mình, Tổng thống Trump đầu tháng Hai vừa qua đã ban hành một sắc lệnh hành pháp dựa trên đạo luật Quyền hạn kinh tế khẩn cấp quốc tế (IEEPA), cho phép Mỹ công bố một loạt thuế nhập khẩu bổ sung đối với đối tác thương mại lớn, bao gồm mức thuế 25% đối với Mexico và Canada, và 10% đối với Trung Quốc. Thuế quan đối với Trung Quốc đã có hiệu lực từ ngày 4/2, trong khi thời hạn áp thuế đối với hai nước láng giềng được lùi lại một tháng sau các nỗ lực đàm phán. Ngành dầu mỏ của Canada bị áp mức thuế 10%.

Để có thể nhanh chóng áp thuế đối với từng quốc gia, Tổng thống Trump đã sử dụng đạo luật IEEPA năm 1977. Theo đó, Tổng thống Mỹ có thể đưa ra quyết định về thuế quan và các biện pháp cưỡng chế "ngay lập tức" bằng cách công bố "tình trạng khẩn cấp". Mỹ cũng có thể áp dụng thuế quan dựa trên đạo luật IEEPA đối với các nước EU bất cứ lúc nào. Chẳng hạn ông Trump có thể áp dụng thuế quan và các biện pháp cưỡng chế khác đối với Đan Mạch để tiến gần hơn đến mục tiêu có được Greenland - hòn đảo có tầm quan trọng chiến lược đối với Mỹ.

Đồng thời, ông Trump tuyên bố áp thuế đối với các mặt hàng như thép và nhôm nhập khẩu, có thể có hiệu lực sớm nhất là vào ngày 12/3, và đe dọa áp thuế đối với ô tô, dược phẩm và chip. Dược phẩm vốn nằm trong danh sách được miễn thuế trong nhiều thập kỷ qua, nay cũng nằm trong tầm ngắm. Mỹ cũng đã công bố các loại thuế đối ứng dựa trên những chính sách của các đối tác thương mại được coi là trở ngại cho hoạt động thương mại của Mỹ.

Không chỉ nhằm vào kim loại, chính quyền Tổng thống Donald Trump cũng xem xét áp thuế đối với ô tô nhập khẩu từ EU. Mỹ lập luận rằng EU đánh thuế 10% đối với ô tô Mỹ, trong khi Mỹ chỉ áp thuế 2,5% đối với xe châu Âu. Ngành công nghiệp ô tô EU, đặc biệt là Đức, sẽ chịu ảnh hưởng nặng nề nếu mức thuế này có hiệu lực.

Trong trường hợp Mỹ áp thuế cao, hàng hóa xuất khẩu của EU có thể trở nên đắt đỏ hơn, đồng nghĩa với việc sức cạnh tranh của EU giảm sút. Ngoài ra, các nguy cơ gián đoạn nguồn cung có thể làm tăng chi phí sản xuất đối với nhiều ngành công nghiệp tại châu Âu. Việc áp thuế bổ sung đối với ô tô sẽ ảnh hưởng đến tài chính của các nhà sản xuất ô tô châu Âu vào thời điểm “lục địa già” đang phải vật lộn để giảm chi phí cao tại thị trường nội địa và cạnh tranh với Trung Quốc. Theo dữ liệu thương mại chính thức của Mỹ, năm 2024, các nhà sản xuất ô tô châu Âu đã xuất khẩu khoảng 800.000 xe sang Mỹ, gấp khoảng bốn lần số lượng ô tô Mỹ xuất khẩu sang châu Âu.

Một số kịch bản đáng chú ý là việc các nước ngoài EU, chẳng hạn như Trung Quốc và Mexico tìm cách chuyển hướng xuất khẩu hàng hóa sang thị trường châu Âu để tránh thuế quan của Mỹ có thể tạo ra áp lực cạnh tranh lớn hơn cho các doanh nghiệp EU, đặc biệt là trong lĩnh vực sản xuất và nông nghiệp. Bên cạnh đó, sau khi Mỹ đưa ra các biện pháp thuế “có đi có lại”, một động thái đáng chú ý là việc Mỹ yêu cầu Mexico áp thuế lên hàng hóa nhập khẩu từ Trung Quốc. Trong khi đó, Hàn Quốc ngày 20/2 đã đánh thuế chống bán phá giá 38% lên thép tấm của Trung Quốc, để bảo vệ ngành công nghiệp thép trong nước, vốn đang bị ảnh hưởng bởi tình trạng thép giá rẻ tràn ngập thị trường.

Khởi động cỗ máy bảo hộ bằng ngòi nổ thuế quan

Với những bước đi đầu tiên trong chính sách thương mại, ông Trump đã đặt nền tảng cho việc áp các mức thuế quan đơn phương của Mỹ, đồng thời một lần nữa làm suy yếu các quy tắc của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO).

Giờ đây, thuế quan có thể được sử dụng như một đòn bẩy đàm phán cũng như một nguồn doanh thu. Trọng tâm của các chính sách này có lẽ là cạnh tranh chiến lược với Trung Quốc. Đối với các đồng minh thân cận, các đe dọa áp thuế lên hàng hóa nhập khẩu từ EU đã khơi lại những căng thẳng “âm ỉ” từ nhiệm kỳ trước và đẩy mối quan hệ đồng minh xuyên Đại Tây Dương này đứng trước nhiều thử thách.

Giới phân tích cho rằng Mỹ đã khởi động cỗ máy bảo hộ bằng chính ngòi nổ thuế quan. Trước khi nhậm chức, Tổng thống Trump đã nhấn mạnh rằng ông đặt lòng tin vào thuế quan và tin chắc rằng biện pháp này "sẽ không gây thiệt hại cho người dân Mỹ".

Tiếp sau đó, ông đã công bố kế hoạch thành lập Cơ quan Thuế vụ nước ngoài (ERS), theo đó trong tương lai, các nhà xuất khẩu nước ngoài sẽ phải trả thuế hải quan trực tiếp cho ERS. Điều này cho thấy một lần nữa ông sẽ sử dụng luật pháp Mỹ để đơn phương áp đặt thuế quan.

Thuế nhập khẩu bổ sung nói trên đánh vào hàng nhập khẩu và những người tiêu dùng; các ngành sử dụng hàng nhập khẩu và nhà xuất khẩu của Mỹ sẽ phải gánh chi phí trực tiếp. Nếu thuế quan nhằm mục đích thúc đẩy tăng trưởng trong hoạt động sản xuất các sản phẩm thay thế trong nước bằng cách tăng giá hàng nhập khẩu, khi đó chiến lược càng nhiều cơ hội thành công. Mỹ có nền kinh tế lớn, vì vậy nếu đẩy giá nhập khẩu lên cao, khi đó hàng nhập khẩu sẽ được thay thế bằng hàng sản xuất trong nước, từ đó thúc đẩy hoạt động sản xuất trong nước.

Đòn bẩy gây áp lực

Theo Quỹ Khoa học và Chính trị Đức (SWP), công cụ chính sách đối ngoại ưa thích của Tổng thống Trump là thuế quan. Đối với ông, thương mại toàn cầu mở là một "cái gai trong mắt" và thuế quan không chỉ là công cụ bảo hộ thương mại, mà còn là "vũ khí" để gây áp lực lên các đối tác, buộc họ phải nhượng bộ theo ý Mỹ.

Mỹ sẽ gây sức ép lên Trung Quốc và các nước có thặng dư thương mại lớn với Mỹ nhằm tái cân bằng các mối quan hệ thương mại, đồng thời gây sức ép để đàm phán lại các thỏa thuận thương mại, trong đó có hiệp định thương mại quan trọng với Mỹ là Hiệp định Mỹ-Mexico-Canada (USMCA).

Do phụ thuộc kinh tế rất lớn vào Mỹ, cả hai nước láng giềng này có thể sẽ đồng ý lên lịch sớm cho các cuộc đàm phán về một USMCA mới. Thông qua USMCA, ông Trump có thể thúc đẩy kế hoạch đẩy các công ty Trung Quốc ra khỏi các nước láng giềng của Mỹ. Những năm gần đây, để tránh bị Mỹ áp thuế quan đối với hàng hóa từ Trung Quốc, nhiều công ty Trung Quốc đã chuyển địa điểm sản xuất sang Mexico, để từ đó cung cấp hàng hóa cho thị trường Mỹ.

Mỹ cũng đang đẩy mạnh các biện pháp đơn phương và song phương. Với các cơ chế đa phương, Mỹ sẽ đưa ra các biện pháp nhằm thúc đẩy WTO cải tổ theo hướng có lợi hơn cho Mỹ.

Tuy nhiên, giới phân tích cho rằng việc sử dụng thuế quan như một công cụ thương lượng có thể phát huy tác dụng trong trò chơi chỉ diễn ra một lần, nếu các đối tác thương mại có khả năng điều chỉnh chính sách và những thay đổi chính sách đạt được kết quả mong muốn.

Chiều hướng các quốc gia "tách" khỏi thị trường Mỹ

Một số chuyên gia cho rằng các biện pháp mang tính bảo hộ và phi toàn cầu hóa của Tổng thống Trump có thể giúp nước Mỹ xác định lại các mối quan hệ thương mại toàn cầu có lợi cho Mỹ. Tuy nhiên, các chuyên gia lưu ý chính sách thuế quan toàn diện có thể phá vỡ chuỗi công nghiệp và chuỗi cung ứng toàn cầu, làm tăng chi phí thương mại, suy yếu dòng chảy thương mại thế giới và quản trị toàn cầu. Đặc biệt, vai trò của các tổ chức quốc tế như WTO cũng bị suy giảm theo.

Ông Maurice Obstfeld, thành viên cấp cao tại Viện Kinh tế quốc tế Peterson, nhận định rằng chiến thuật của ông Trump có thể "bóp nghẹt” chuỗi cung ứng toàn cầu, làm gia tăng nguy cơ gián đoạn chuỗi cung ứng, đồng thời thôi thúc các quốc gia phải tìm cách tách khỏi thị trường Mỹ, nếu mức độ rủi ro ngày càng gia tăng.

Trong khi đó, theo chuyên gia Christine McDaniel thuộc trung tâm Mercatus, thuế quan đơn phương sẽ làm đảo lộn thương mại toàn cầu và làm thay đổi suy nghĩ về vai trò của WTO cũng như các quy tắc thương mại quốc tế và các hiệp định thương mại.

Ngày càng nhiều quốc gia đang thiết lập các quan hệ kinh tế riêng mà không có sự tham gia của Mỹ. Nếu Mỹ dựng hàng rào thương mại cao hơn, thì các nước khác lại đang "hạ thấp" rào cản thương mại. Thương mại toàn cầu đang được tái cấu trúc. Trong hơn hai tháng trở lại đây, EU đã ký kết ba thỏa thuận thương mại mới. Sau 25 năm đàm phán, EU đã đạt được một thỏa thuận quan trọng với bốn quốc gia Nam Mỹ vào tháng 12/2024 để tạo ra một trong những khu vực thương mại lớn nhất thế giới, kết nối các thị trường với 850 triệu người. EU cũng đã ký thỏa thuận với Thụy Sỹ, đồng thời nối lại các cuộc đàm phán về hiệp định thương mại tự do với Malaysia sau 13 năm gián đoạn.

Đồng thời, theo chuyên gia Jacob F. Kirkegaard, thành viên cấp cao tại Viện Kinh tế Quốc tế Peterson ở Brussels, xu hướng gia tăng số lượng các khối thương mại như giữa EU và các quốc gia Nam Mỹ cũng sẽ giúp các nước tránh phụ thuộc quá nhiều vào Trung Quốc.

Những thay đổi lớn nhất trong lĩnh vực thương mại xuất hiện tại châu Á. HSBC Global Research cho hay gần 60% thương mại của khu vực này diễn ra trong nội bộ châu Á. Một nửa trong số các hành lang thương mại phát triển nhanh nhất thế giới diễn ra tại khu vực này.

Tổng thống Trump nổi tiếng là một người luôn nói những gì ông nghĩ và làm những gì ông nói. Các căng thẳng thương mại nảy sinh từ các tuyên bố thuế quan từ đầu tháng Hai tới nay của ông Trump và sau đó là các động thái trả đũa của các đối tác thương mại đã tạo ra một khởi đầu xáo động đáng chú ý trong những tháng đầu ông nhậm chức. Trong khi đó, các doanh nghiệp, nhà đầu tư và chính phủ các nước khác đều cố gắng tìm hiểu chính xác nước Mỹ muốn gì cũng như chuẩn bị cho những động thái tiếp theo.