Mối nguy lúa cỏ trên đồng ruộng Đồng bằng sông Cửu Long

Đồng bằng sông Cửu Long là vùng sản xuất lúa trọng điểm của cả nước, đóng góp tỷ lệ lớn cho xuất khẩu gạo và an ninh lương thực quốc gia. Tuy nhiên, sản xuất lúa của vùng đã và đang đối diện nhiều khó khăn: hạn hán xâm nhập mặn, sâu bệnh dịch hại;... Một trong những thách thức lớn trong canh tác lúa hiện nay là sự phát sinh và phát triển mạnh của cỏ dại và lúa cỏ.

Theo các chuyên gia, nhà khoa học nghiên cứu, đánh giá, các đối tượng cỏ dại, lúa cỏ cạnh tranh trực tiếp với cây lúa về dinh dưỡng, ánh sáng và không gian sống, làm giảm năng suất lúa từ 15–50% nếu không được kiểm soát; là nơi trú ngụ của sâu bệnh hại; gây khó khăn trong thu hoạch và làm đất.

Việt Nam phát hiện trường hợp lúa cỏ đầu tiên vào năm 1994. Lúa cỏ hiện có mặt ở tất cả các vùng canh tác lúa của các tỉnh, thành Đồng bằng sông Cửu Long. Ở Đồng Tháp ghi nhận kết quả xuất hiện của lúa cỏ bình quân 11 – 20 cây/m2, An Giang là 31 – 58 cây/m2,…Theo thống kê của Trường Nông nghiệp, Đại học Cần Thơ, hiện có trên 30 dòng lúa cỏ khác nhau xuất hiện ở khu vực Đồng bằng sông Cửu Long.

Tiến sĩ Nguyễn Thế Cường, Bộ môn Nông học, Viện Lúa Đồng bằng sông Cửu Long cho biết, lúa cỏ cùng là loài lúa như lúa trồng nhưng là loài phụ. Lúa cỏ có nhiều tên gọi khác nhau như: lúa ma, lúa hoang, lúa dại,…. Lúa cỏ có thời gian sinh trưởng ngắn, chín sớm, hạt rất dễ rụng trước và trong khi thu hoạch tạo thành nguồn hạt tồn tại trên ruộng và lây lan sang vụ sau. Lúa cỏ xuất hiện nhiều trong vụ Xuân Hè và Hè Thu. Lúa cỏ sinh trưởng và phát triển rất mạnh, cạnh tranh trực tiếp về dinh dưỡng và ánh sáng với lúa trồng làm giảm năng suất lúa; có thể gây thất thu năng suất từ 15-20%, thậm chí mất trắng, đồng thời lây nhiễm trầm trọng cho những vụ sau. Ruộng bị nhiễm lúa cỏ nặng làm giảm phẩm chất gạo cũng như giá trị tiêu dùng và xuất khẩu.

Theo Tiến sĩ Hồ Lệ Thi, Trường Nông nghiệp, Đại học Cần Thơ, việc kiểm soát lúa cỏ rất khó khăn vì lúa cỏ có ngoại hình rất giống với lúa trồng, đặc biệt ở giai đoạn đầu. Ngoài ra, lúa cỏ đa dạng và có họ hàng gần lúa trồng, do đó, sử dụng biện pháp kiểm soát hóa học bị hạn chế nhiều.

“Lúa cỏ có khả năng lai với nhau để tạo ra những dòng khác nhau, trong đó có dòng kháng thuốc diệt cỏ. Từ đó, sẽ làm cho diện tích lúa cỏ tăng lên”, theo Tiến sĩ Hồ Lệ Thi đây là thách thức lớn trong quản lý lúa cỏ.

Theo các nghiên cứu, khảo sát của các nhà nông học, ruộng bị nhiễm lúa cỏ nhiều là do khi xử lý lẫn lúa cỏ trên ruộng lúa giống không triệt để, dẫn đến cây lúa cỏ tái sinh; khi có một 1 – 2 bụi lúa cỏ trên đồng ruộng, nông dân không quan tâm nên dẫn đến việc phát tán lúa cỏ; cắt bỏ lúa cỏ tại ruộng; do máy gặt đập liên hợp; do phương pháp sạ lan;…

Hạt của lúa cỏ có thể ngủ và sống sót trong đất nhiều năm (2 - 12 năm), tạo ra một ngân hàng hạt giống lớn tái nhiễm trên đồng ruộng trong các mùa tiếp theo. Hạt lúa cỏ dễ bị rụng và rụng sớm, tăng ngân hàng hạt lúa cỏ trong đất trong các vụ mùa sau. Tiến sĩ Hồ Lệ Thi tính bài toán về giả thuyết bùng phát lúa cỏ: một hạt lúa cỏ có thể sản sinh ra 200 hạt lúa cỏ sau một mùa vụ và cứ sau mỗi vụ lúa số hạt lúa cỏ lại tăng lên và số hạt lúa cỏ có thể tăng lên 100 triệu hạt sau 4 vụ lúa.

Trong khi đó, ông Bùi Văn Kịp, cố vấn Công ty Bayer Việt Nam nhận định, chưa có loại thuốc trừ cỏ nào hiệu quả 100% trên lúa cỏ mà an toàn cho cây lúa. Thuốc trừ cỏ tiền nảy mầm hoặc hậu nảy mầm có tác động trên lúa cỏ nhưng không phải thuốc nào cũng có tác dụng.

Trong 4 năm, Công ty Bayer đã làm 24 thí nghiệm để cho ra được kết quả thời điểm sử dụng thuốc trừ cỏ diệt mầm hiệu quả với lúa cỏ. Thời điểm phun thuốc đem lại hiệu quả tiêu diệt lúa cỏ là 3 ngày trước khi sạ đến 1 ngày sau khi sạ. “Thời điểm này vừa quản lý cỏ vừa hạn chế lúa cỏ trong ruộng tốt nhất. Sau đó, mới tiến hành giữ nước trong ruộng thì hiệu quả mới cao”, ông Kịp thông tin.

Ở góc độ cán bộ nông nghiệp địa phương, ông Võ Thành Nghĩa, Phó Giám đốc Trung tâm Khuyến nông và Dịch vụ nông nghiệp tỉnh Tây Ninh cho biết, hiện nay trên hệ thống truyền thông mạng quảng cáo rất nhiều chế phẩm vi sinh để khống chế lúa nền, lúa cỏ. Đã có nhiều công ty đến Trung tâm giới thiệu chế phẩm vi sinh khống chế lúa cỏ, lúa nền nhưng cán bộ khuyến nông chưa chắc chắn, tự tin về kết quả đem lại nên không giới thiệu cho nông dân sử dụng.

Từ thực tế nhiều năm quan sát, theo dõi đồng ruộng, để quản lý lúa cỏ, ông Lê Văn Dũng, Phó Giám đốc Trung tâm Khuyến nông tỉnh An Giang khuyến nghị nông dân nên sử dụng giống cấp xác nhận, không để giống đối với những ruộng đã bị nhiễm lúa cỏ từ vụ trước; loại bỏ hạt lép lửng trước khi ngâm ủ.

Đối với những vùng có tập quán sạ lan mà nhiễm lúa cỏ cần chuyển sang sạ hàng hoặc cấy (cấy tay hoặc cấy bằng máy) để giúp dễ dàng làm cỏ và dễ nhận biết, loại bỏ lúa cỏ ngay từ khi cây còn nhỏ.

“Sau khi thu hoạch, lấy nước vào ruộng, tạo điều kiện thuận lợi cho lúa cỏ mọc. Khi cây lúa cỏ có 3-5 lá dùng thuốc cỏ không chọn lọc để diệt, sau đó tiến hành cày, hoặc cày vùi không dùng thuốc cỏ, xới làm đất xuống giống, biện pháp này sẽ diệt được hầu hết hạt lúa cỏ bị vùi trong đất”, ông Dũng cho biết.

Từ thu thập, tổng hợp kinh nghiệm quản lý lúa cỏ ở một số quốc gia, Tiến sĩ Hồ Lệ Thi khuyến nghị, để quản lý lúa cỏ, nhà nước cần thiết lập chương trình chứng nhận hạt giống nghiêm ngặt, nông dân chỉ sử dụng hạt giống được chứng nhận chất lượng, không nhiễm hạt lúa cỏ; áp dụng biện pháp quản lý cỏ dại và thực hành tốt trong kiểm soát lúa cỏ; đào tạo kỹ thuật viên nhận dạng và kiểm tra lúa cỏ sớm, bởi hiện nay dòng lúa cỏ biến thiên, đa dạng rất khó nhận diện;…

Tiến sĩ Hồ Lệ Thi cho rằng, nhà nước nên khuyến cáo nông dân áp dụng việc quản lý lúa cỏ bằng việc cắt bỏ sát gốc lúa cỏ, mang về tiêu hủy để ngăn chặn hạt lúa cỏ rơi rụng. “Khi khử lẫn lúa cỏ, nông dân không cắt bông và nhổ cây, bông lúa để lại trên đồng ruộng, bờ ruộng”, Tiến sĩ Thi lưu ý.

Các chuyên gia, nhà khoa học cũng khuyến nghị cơ quan quản lý nông nghiệp cần chú ý việc áp dụng biện pháp tưới ngập khô xen kẽ đang được triển khai nhằm mục đích đáp ứng biến đổi khí hậu trong thực hiện Đề án 1 triệu ha lúa tại Đồng bằng sông Cửu Long. Bởi lẽ, tưới ngập khô xen kẽ có thể là giai đoạn bồi dưỡng cho lúa cỏ nảy mầm. Vì thế, cần xây dựng quy trình hợp lý đối với từng vùng sinh thái sản xuất lúa khác nhau. Nếu vùng sinh thái nào cũng áp dụng biện pháp tưới ngập khô xen kẽ thì dễ dẫn đến vấn đề lúa cỏ.

Những năm qua, các quốc gia trên thế giới đã có nhiều quan tâm, nghiên cứu, báo liên quan đến vấn đề lúa cỏ. Hiện nay, những nghiên cứu về lúa cỏ ở Việt Nam chỉ mới dừng lại ở điều tra, khảo sát, mức độ gây hại, tính phổ biến, đặc điểm, hình thái,… Việc nghiên cứu, thí nghiệm diện rộng để tính toán thiệt hại do lúa cỏ gây ra trên đồng ruộng thì chưa có. Vì thế, các địa phương kỳ vọng, thời gian tới, các nhà nghiên cứu, nhà khoa học sẽ có chương trình nghiên cứu, công bố nguyên nhân chính gây hiện tượng lúa cỏ; tỷ lệ thiệt do lúa cỏ gây ra; các giải pháp sinh học khống chế lúa cỏ.