Nhức nhối nạn buôn lậu vàng từ châu Phi sang Dubai. Ảnh: Kyodo/TTXVN
Phần lớn vàng không được ghi nhận trong danh sách các mặt hàng xuất khẩu của các nước châu Phi. Kết quả phỏng vấn của hãng tin Reuters với 5 nhà kinh tế thương mại cho thấy, có một khối lượng vàng rất lớn đang bị buôn lậu ra khỏi châu Phi, gây thất thoát lớn về thuế đối với các nước sản xuất.
Không ai có thể đưa ra con số chính xác về tổng giá trị vàng đang bị buôn lậu từ châu Phi, song phân tích của Reuters có thể phỏng đoán về quy mô khiến nhiều người kinh ngạc.
Hãng tin Reuters ước tính khối lượng vàng bị buôn lậu bằng cách so sánh tổng lượng vàng nhập khẩu vào UAE với lượng vàng xuất khẩu được các nước châu Phi ghi nhận một cách chính thức.
Trao đổi với Reuters, các công ty khai thác vàng bằng phương pháp công nghiệp ở châu Phi cho hay vàng do các công ty này khai thác không được xuất khẩu sang UAE, nghĩa là lượng vàng nhập khẩu của UAE từ châu Phi đến từ các nguồn không chính thức khác.
Dữ liệu hải quan do chính phủ các nước cung cấp cho Trung tâm Dữ liệu Thống kê Thương mại Quốc tế của Liên hợp quốc (Comtrade) cho thấy năm 2016, UAE đã nhập khẩu lượng vàng trị giá 15,1 tỷ USD từ châu Phi - mức nhập khẩu cao nhất thế giới, tăng hơn 11 lần so với mức 1,3 tỷ USD năm 2006.
Trong năm 2016, tổng khối lượng vàng nhập khẩu của UAE là 446 tấn với nhiều mức độ tinh luyện khác nhau, trong khi năm 2006 nước này nhập 67 tấn.
Năm 2015, Trung Quốc - nước tiêu thụ vàng lớn nhất thế giới – đã nhập khẩu nhiều vàng từ châu Phi hơn UAE. Nhưng năm 2016, năm gần nhất được thống kê, giá trị vàng nhập khẩu của UAE cao gần gấp đôi so với con số 8,5 tỷ USD giá trị nhập khẩu vàng của Trung Quốc.
Thụy Sỹ, trung tâm tinh luyện vàng thế giới, đứng thứ 3 với giá trị nhập khẩu 7,5 tỷ USD. Hầu hết vàng được giao dịch tại Dubai - thủ phủ ngành công nghiệp vàng của UAE. Dữ liệu của UAE cũng cho thấy quốc gia Trung Đông này đã nhập khẩu nhiều vàng hơn, khoảng 67 tấn trị giá 3,9 tỷ USD.
Ông Frank Mugyenyi, cố vấn cấp cao về phát triển công nghiệp tại Liên minh châu Phi (AU) đồng thời là sáng lập viên cơ quan phụ trách khoáng sản của AU, cho rằng một lượng vàng rất lớn đã bị đưa ra khỏi châu Phi mà không được thống kê từ các cơ quan chức năng. UAE đang trục lợi từ môi trường kinh doanh không được kiểm soát ở châu lục này.
Sự khác biệt trong dữ liệu được phân tích của Reuters không hẳn đã dẫn đến kết luận rằng vàng khai thác ở châu Phi bị buôn lậu tới UAE. Sự khác biệt nhỏ về số liệu có thể do nguyên nhân chi phí vận chuyển và thuế được khai báo khác nhau, độ trễ về thời gian giữa hàng hóa đến và đi, hoặc đơn giản là sai sót về số liệu.
Các nhà phân tích thị trường vàng cho biết một số giao dịch, đặc biệt là từ Ai Cập và Libya, có thể bao gồm vàng đã được tái chế. Matthew Salomon, nhà kinh tế người Mỹ chuyên nghiên cứu sử dụng số liệu thống kê thương mại để xác định dòng tài chính bất hợp pháp, cho rằng vấn đề này đáng để xem xét kỹ lưỡng.
* Cái giá của tình trạng khai thác vàng bất hợp pháp
Giá vàng cao làm bùng nổ tình trạng khai thác vàng trái phép. Hiện vàng đang được giao dịch ở mức hơn 40.000 USD/kg, thấp hơn mức đỉnh điểm của năm 2012 nhưng vẫn cao gấp 4 lần so với 2 thập kỷ trước.
Các phương thức khai thác vàng không chính thức, gồm khai thác thủ công ở quy mô nhỏ, vẫn đang phát triển trên toàn cầu. Tuy nhiên, phương pháp này đã và đang làm rò rỉ hóa chất ra môi trường. Trong thập kỷ qua, nhu cầu cao về vàng đã khiến cho những chủ thể khai thác không chính thức sử dụng thiết bị đào đãi và hóa chất độc hại nhằm tăng năng suất.
Nước nhiễm bẩn từ khai thác vàng chảy xuống các dòng sông, âm ỉ đầu độc bộ phận dân cư phụ thuộc vào những nguồn nước này để sinh sống. Độc tố của thủy ngân, hóa chất dùng phổ biến trong khai thác vàng, có thể làm tổn thương thận, tim, gan, lá lách và phổi, gây ra các rối loạn thần kinh. Theo các nhà nghiên cứu và thợ mỏ Ghana, chất kịch độc xyanua và axit nitric cũng đang được sử dụng trong khai thác vàng.
Các công ty khai thác vàng bằng phương pháp công nghiệp cũng góp phần gây ra tình trạng ô nhiễm, từ sự cố tràn xyanua đến các vấn đề hô hấp do bụi thải ra từ hoạt động khai thác.
Nhiều chính phủ ở châu Phi như Ghana, Tanzania và Zambia cho rằng việc sản xuất và buôn lậu vàng qua biên giới ở các nước này đang diễn ra trên quy mô rộng lớn, đôi khi do các đối tượng phạm tội thực hiện và thường phải đánh đổi chi phí cao về môi trường và con người.
Burkina Faso đã cấm các hoạt động khai thác vàng quy mô nhỏ ở một số khu vực có các đối tượng liên quan đến nhóm khủng bố al Qaeda đang hoạt động. Đầu tháng Tư vừa qua, Chính phủ Nigeria đã đình chỉ khai thác vàng ở bang Zamfara, phía Tây Bắc nước này, do các báo các tình báo chỉ ra rằng có sự “cấu kết rõ ràng và chặt chẽ” giữa những kẻ cướp có vũ trang và những người khai thác vàng bất hợp pháp.
Các nhà đầu tư phương Tây cần vàng để đa dạng hóa danh mục đầu tư. Ấn Độ và Trung Quốc cần vàng cho đồ trang sức. Nhưng hầu hết các công ty phương Tây cũng như các ngân hàng tài trợ những công ty này né tránh giao dịch trực tiếp với nguồn vàng ở châu Phi được khai thác bằng các biện pháp phi công nghiệp.
Họ không muốn mạo hiểm khi mua bán nguồn vàng được khai thác phục vụ cho các cuộc xung đột hoặc có thể liên quan đến vi phạm nhân quyền, chẳng hạn như ở CHDC Congo hoặc Sudan.
* Mọi con đường đều dẫn tới Dubai
Các quốc gia, bao gồm cả UAE, ít chú ý đến vấn đề buôn lậu vàng. Trong thập kỷ qua, vàng được khai thác từ châu Phi ngày càng trở nên quan trọng đối với Dubai. Dữ liệu của Comtrade cho thấy từ năm 2006 đến 2016, tỷ lệ vàng có nguồn gốc châu Phi nhập vào UAE tăng từ 18% lên gần 50%.
Trung tâm Thương mại Dubai (DMCC) - thị trường vàng chính của UAE - tự công nhận là cửa ngõ giao dịch toàn cầu. Giao dịch vàng chiếm gần 20% tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của UAE.
Tuy nhiên, theo Reuters, các “ông lớn” về kinh doanh vàng, bao gồm AngloGold Ashanti, Sibanye-Stillwater và Gold Field đều cho biết sẽ không xuất vàng tới thị trường này. Reuters đã liên hệ với 23 công ty khai thác vàng hoạt động ở châu Phi, trong đó công ty nhỏ nhất sản xuất khoảng 2,5 tấn năm 2018, và được biết 21/23 công ty này cho hay không gửi vàng đến Dubai để tinh chế.
Ông Neil Harby, Giám đốc kỹ thuật của Hiệp hội Thị trường Vàng thỏi London (LBMA) - cơ quan thiết lập tiêu chuẩn cho ngành khai thác vàng tại các thị trường phương Tây, cho biết LBMA không muốn giao dịch vàng với châu Phi do lo ngại về sự yếu kém trong hải quan, giao dịch tiền mặt, cũng như vàng được vận chuyển bằng hàng xách tay.
Các nhà điều tra và những người trong ngành công nghiệp vàng cho rằng thái độ dễ dãi đối với những kẻ buôn lậu vàng trong hành lý xách tay trên các chuyến bay xuất phát từ châu Phi khiến hàng hóa này bị đưa ra khỏi châu lục mà không bị phát hiện. Tình trạng hạn chế luật pháp liên quan của UAE đã cho phép vàng khai thác bất hợp pháp có thể được nhập khẩu hợp pháp, miễn thuế vào nước này.
Một số thương nhân châu Phi cho Reuters biết vàng có thể được nhập khẩu vào Dubai mà hầu như không cần có giấy tờ kèm theo. Reuters đã trao những phân tích thu thập được cho 14 chính phủ ở châu Phi. Có 5/14 nước cho biết phân tích của Reuters phản ánh đúng quan tâm của họ về tình trạng buôn lậu vàng hiện nay.
Các nước còn lại đều không có phản ứng tích cực. Các chính phủ ở châu Phi đang cố gắng tìm ra biện pháp quản lý, bất kể rủi ro của lĩnh vực đó là gì, theo hướng mang lại sinh kế cho nhiều người dân cũng như nguồn thu cho đất nước./.