Những điều cần biết về Bầu cử Tổng thống Mỹ (P1)

Ngày Bầu cử 2016 (8/11) của người dân Mỹ đã cận kề. Sau khi kết quả bỏ phiếu được công bố, người ta sẽ biết được ai sẽ là người kế nhiệm ông Barack Obama để trở thành chủ nhân của Nhà Trắng trong 4 năm sắp tới. 

Việc ai sẽ ngồi vào chiếc ghế Tổng thống Mỹ sẽ quyết định khá nhiều đến những chính sách, chiến lược và tương lai của nước Mỹ cũng như những ảnh hưởng của nó đến cục diện toàn cầu. 

Hàng chục triệu người trên khắp thế giới đang nhìn về nước Mỹ để chờ đợi câu trả lời. Nhưng hệ thống bầu cử Mỹ cũng chứa đựng những đặc điểm khá riêng và khác lạ khiến nhiều người thắc mắc và khó hiểu. 

Để giúp những người không phải là công dân Mỹ hiểu rõ hơn về hệ thống bầu cử Mỹ, Chương trình thông tin quốc tế (Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ) đã cung cấp một ấn phẩm chứa đựng 26 câu hỏi và trả lời cơ bản nhất để giải đáp các vấn đề này. 

1-      Những ai được bỏ phiếu?

Khi George Washington được bầu làm tổng thống đầu tiên vào năm 1789, chỉ có 6% dân số Hoa Kỳ được phép bỏ phiếu. Ở hầu hết 13 bang ban đầu, chỉ những người đàn ông trên 21 tuổi có ruộng đất mới có quyền bỏ phiếu.

Ngày nay, Hiến pháp Hoa Kỳ bảo đảm mọi công dân Hoa Kỳ trên 18 tuổi đều có quyền bỏ phiếu trong các cuộc bầu cử cấp liên bang (quốc gia), cấp bang và địa phương.

2-      Những công chức nào được bầu?

Hiến pháp Hoa Kỳ đưa ra quy định với việc nắm giữ chức vụ liên bang, song từng bang trong số 50 bang đều có hiến pháp riêng và quy định riêng về các chức vụ cấp bang.

Ví dụ, thống đốc ở hầu hết các bang đều có nhiệm kỳ bốn năm, nhưng ở một số bang khác nhiệm kỳ của thống đốc chỉ là hai năm. Cử tri tại một số bang bầu ra thẩm phán, trong khi ở các bang khác thẩm phán lại được bổ nhiệm.

Các bang và địa phương bầu ra hàng ngàn công chức - từ thống đốc và các nhà lập pháp bang đến các thành viên hội đồng nhà trường và thậm chí các nhân viên thu gom chó.

Các viên chức liên bang dân cử duy nhất là tổng thống, phó tổng thống và nghị sĩ quốc hội - 435 hạ nghị sĩ và 100 thượng nghị sĩ.

3-      Ai có thể chạy đua cho chức vụ chính trị?

Hiến pháp Hoa Kỳ quy định các yêu cầu đối với việc giữ chức vụ liên bang dân cử.

Để làm tổng thống, một người phải là một công dân Mỹ khi sinh ra, ít nhất 35 tuổi, và thường trú tại Hoa Kỳ trong ít nhất 14 năm. Phó tổng thống cũng phải đáp ứng các tiêu chuẩn tương tự. Theo Tu chính án Hiến pháp thứ 12, một người đã làm tổng thống hai nhiệm kỳ thì không được làm phó tổng thống.

Các ứng cử viên vào Hạ viện Hoa Kỳ phải ít nhất 25 tuổi, là công dân Hoa Kỳ trong ít nhất 7 năm, và là thường trú nhân hợp pháp của bang mà họ muốn đại diện tại Nghị viện. Các ứng cử viên vào Thượng viện phải ít nhất 30 tuổi, là công dân Hoa Kỳ trong 9 năm, và là thường trú nhân hợp pháp của bang mà họ muốn đại diện.

Yêu cầu đối với người giữ chức vụ liên bang

Người giữ chức vụ cấp liên bang phải đáp ứng các yêu cầu nhất định

TỔNG THỐNG	35 tuổi	Công dân Mỹ khi sinh ra; thường trú tại Hoa Kỳ 14 năm trước cuộc bầu cử.
PHÓ TỔNG THỐNG	35 tuổi	Công dân Mỹ khi sinh ra; thường trú tại Hoa Kỳ 14 năm trước cuộc bầu cử và phải thường trú tại một bang khác với bang của tổng thống
THƯỢNG NGHỊ SĨ	30 tuổi	Công dân Mỹ trong 9 năm; thường trú tại bang mà họ được bầu.
HẠ NGHỊ SĨ	25 tuổi	Công dân Mỹ trong 7 năm; thường trú tại bang mà họ được bầu

4-      Bầu cử diễn ra khi nào?

Bầu cử các chức vụ cấp liên bang được tổ chức vào các năm chẵn.

Cuộc bầu cử tổng thống được tổ chức 4 năm một lần và diễn ra vào ngày thứ Ba đầu tiên của tháng 11.

Các cuộc bầu cử lựa chọn 435 nghị sĩ tại Hạ viện Hoa Kỳ viện được tổ chức 2 năm một lần.

Thượng nghị sĩ Hoa Kỳ có nhiệm kỳ 6 năm được bố trí so le nhau sao cho cứ hai năm thì một phần ba (hoặc một phần ba cộng 1) trong số 100 ghế tại Thượng viện được bầu lại.

Nếu một thượng nghị sĩ qua đời hoặc bị mất năng lực khi đang giữ chức vụ, thì có thể tổ chức một cuộc bầu cử đặc biệt vào một năm lẻ hoặc vào năm chẵn tiếp theo. Thượng nghị sĩ được bầu mới này sẽ giữ chức cho đến khi kết thúc nhiệm kỳ của thượng nghị sĩ ban đầu. Tại một số bang, thống đốc sẽ bổ nhiệm người giữ chức vụ cho phần còn lại của nhiệm kỳ ban đầu.

5-      Một người có thể làm tổng thống mấy lần?

Sau khi George Washington, tổng thống đầu tiên từ chối chạy đua ứng cử nhiệm kỳ thứ ba, nhiều người Mỹ tin rằng hai nhiệm kỳ là đủ đối với bất kỳ tổng thống nào của nước Mỹ.

Không có tổng thống nào sau Washington ứng cử nhiệm kỳ thứ ba cho đến tận năm 1940, khi mà vào thời điểm cuộc Đại khủng hoảng và Chiến tranh Thế giới thứ hai, Franklin D. Roosevelt đã ứng cử và giành chiến thắng nhiệm kỳ tổng thống thứ ba. Ông đã giành chiến thắng nhiệm kỳ thứ tư vào năm 1944 và qua đời khi đang giữ chức vụ vào năm 1945.

Một số người cho rằng khoảng thời gian đó là quá dài để một người nắm giữ quyền lực tổng thống. Vì vậy, vào năm 1951, Tu chính án Hiến pháp Hoa Kỳ thứ 22 đã được phê chuẩn, trong đó nghiêm cấm bất kỳ người nào đảm nhiệm cương vị tổng thống Hoa Kỳ quá hai nhiệm kỳ.

6-      Các chức vụ chính trị khác thì sao?

Không có hạn chế nào về nhiệm kỳ đối với các nghị sĩ Quốc hội. Các hạn chế về nhiệm kỳ (nếu có) đối với các vị trí trong chính quyền bang và địa phương được nêu ra trong các bản hiến pháp bang và pháp lệnh của địa phương.

Hai viện của Quốc hội Hoa Kỳ, là Hạ viện và Thượng viện, có quyền lực gần như ngang nhau, nhưng cách thức bầu cử lại khá khác nhau.

Những người sáng lập nền Cộng hòa Mỹ mong muốn các thành viên của Hạ viện phải gần gũi dân chúng, phản ánh các mong ước và nguyện vọng của dân chúng. Do vậy, những người sáng lập đã thiết kế Hạ viện khá rộng lớn đủ cho nhiều thành viên đến từ các đơn vị lập pháp nhỏ lẻ và bầu cử thường kỳ (hai năm một lần).

Ví dụ, bang Alaska có số dân rất nhỏ và do đó chỉ có một đại diện. California, bang đông dân nhất, có 55 đại diện. Cuộc tổng điều tra dân số Hoa Kỳ được thực hiện 10 năm một lần, và số ghế trong Hạ viện được phân bổ lại giữa các bang dựa trên các số liệu mới về dân số.

Mỗi bang vẽ ranh giới khu vực bầu cử của mình. Các bang có phạm vi thẩm quyền đáng kể trong việc thực hiện điều này, miễn là số lượng công dân tại mỗi khu vực bầu cử càng tương đương nhau càng tốt. Điều không ngạc nhiên là, khi một đảng kiểm soát chính quyền bang, đảng đó sẽ cố vẽ ranh giới theo lợi ích của các ứng cử viên quốc hội của mình.

Bầu các chức vụ liên bang

Các cuộc bầu cử các chức vụ liên bang thường được tiến hành vào các năm chẵn. Tổng thống và Phó Tổng thống được bầu 4 năm một lần. Trong Quốc hội Hoa Kỳ, thượng nghị sĩ được bầu 6 năm một lần và hạ nghị sĩ được bầu 2 năm một lần.

Thượng viện được thiết kế để các thành viên của nó đại diện cho các khu vực cử tri lớn – toàn bộ một bang – và tạo ra sự đại diện bình đẳng cho mỗi bang mà không kể đến số dân của bang đó.

Như vậy, trong Thượng viện, các bang nhỏ cũng có ảnh hưởng nhiều như các bang lớn (hai thượng nghị sĩ).

7-      Tại sao Hoa Kỳ chỉ có hai đảng phái chính trị lớn?

Những người soạn thảo Hiến pháp Hoa Kỳ đã không đề cập đến các đảng phái chính trị. Nhưng khi quyền bỏ phiếu được mở rộng và đất nước mở rộng về phía tây, các đảng phái chính trị đã xuất hiện.

Hai đảng lớn – Dân chủ và Whig – có chỗ đứng chắc chắn và hùng mạnh từ những năm 1830. Ngày nay, Đảng Cộng hòa và Đảng Dân chủ – đều là hậu duệ của các đảng phái từ thế kỷ 18 và 19 – là hai đảng chủ yếu trong đời sống chính trị Mỹ.

Tuy có một vài ngoại lệ hiếm hoi, song thành viên hai đảng này chia nhau giữ vị trí tổng thống, kiểm soát Quốc hội, nắm các vị trí thống đốc các bang và người đứng đầu cơ quan lập pháp các bang. Tất cả các tổng thống kể từ năm 1852 đều là người của Đảng Dân chủ hoặc Đảng Cộng hòa.

Hiếm khi có bang nào trong số 50 bang bầu một thống đốc bang không phải là người thuộc Đảng Dân chủ hay Đảng Cộng hòa. Và số lượng các nghị sĩ độc lập hoặc của một đảng thứ ba trong Quốc hội hay trong cơ quan lập pháp các bang là cực kỳ ít.

>>> Xem thêm: Vì sao lừa và voi được coi là biểu tượng của hai đảng Mỹ?

8-      Tại sao không có các đảng phái nhỏ hơn?

Nhiều chuyên gia chính trị tập trung vào các cuộc bầu cử “người nhiều phiếu hơn sẽ thắng cuộc”, trong đó ứng cử viên giành nhiều phiếu nhất sẽ chiến thắng, kể cả số phiếu họ nhận được chưa quá bán. Ở các nước khác, nơi mà việc phân bổ số ghế trong quốc hội dựa trên tỷ lệ số phiếu mà một đảng nhận được, thì các đảng phái nhỏ sẽ có động cơ để thành lập và cạnh tranh với các đảng lớn. Nhưng trong hệ thống của Hoa Kỳ, một đảng chỉ có thể giành được một ghế nếu ứng cử viên của đảng đó nhận được nhiều phiếu nhất. Việc này khiến các đảng nhỏ gặp khó khăn trong việc giành chiến thắng trong các cuộc bầu cử.

9-      Còn những người Mỹ không thuộc Đảng Dân chủ hoặc Đảng Cộng hòa thì sao?

Trong những thập kỷ gần đây, ngày càng có nhiều cử tri Mỹ tự nhận mình là “độc lập” về chính trị, hoặc không có mối liên hệ với đảng phái nào. Tuy nhiên, các cuộc thăm dò dư luận cho thấy hầu hết các cử tri độc lập đều nghiêng về một trong hai Đảng Cộng hòa hoặc Dân chủ.

Một số cử tri thuộc các đảng nhỏ hơn. Cho dù thuộc đảng nào đó hay không theo đảng nào thì mọi công dân Mỹ từ 18 tuổi trở lên đều được phép bỏ phiếu tại các cuộc bầu cử cấp địa phương, cấp bang và bầu cử tổng thống.

10-    Hệ thống hai đảng đại diện cho niềm tin của những người Mỹ không thuộc đảng nào như thế nào?

Đôi khi người Mỹ thấy rằng không có đảng lớn nào thúc đẩy các chính sách mà họ quan tâm hay niềm tin của họ. Một chiến lược mà họ có thể thực hiện là thành lập một đảng mới với mục đích thể hiện tính vì dân trong những ý tưởng của họ. Một ví dụ nổi tiếng là vào năm 1892, khi những người Mỹ bất mãn đã thành lập Đảng Vì dân.

Cương lĩnh của đảng này kêu gọi tính thuế thu nhập lũy tiến, trực tiếp bầu thượng nghị sĩ, và một ngày làm việc tám tiếng. Đảng Vì dân chưa bao giờ có ai giữ chức tổng thống, nhưng các đảng lớn nhận thấy tính vì dân ngày càng tăng lên của đảng này. Đảng Dân chủ và Đảng Cộng hòa đã bắt đầu áp dụng nhiều ý tưởng của Đảng Vì dân, và cuối cùng những ý tưởng đó đã trở thành luật của đất nước.

11-   Các ứng cử viên tổng thống được chọn như thế nào?

Trong mùa hè của năm bầu cử tổng thống, từng Đảng Cộng hòa và Đảng Dân chủ tổ chức một hội nghị quốc gia để thông qua “cương lĩnh” chính sách và đề cử các ứng viên của đảng cho vị trí tổng thống và phó tổng thống. Ngày nay, chỉ cần có đa số phiếu của cử tri để một ứng viên nhận được sự đề cử của đảng mình.

Trước đây, các hội nghị này đều hồi hộp khi không có kết quả chắc chắn và số phiếu của các ứng cử viên tăng giảm theo từng lần bỏ phiếu. Đôi khi các cuộc đàm phán được tổ chức trong phòng khách sạn “đầy khói thuốc”, nơi các lãnh đạo đảng đàm phán và thỏa thuận để đảm bảo ứng cử viên mà họ ưa thích có được số phiếu đại biểu theo yêu cầu.

Ngày nay quy trình này trở nên minh bạch hơn. Trong khoảng 60 năm qua, người ta đã biết danh tính ứng viên tổng thống của mỗi đảng trước khi hội nghị của đảng bắt đầu.

Mỗi bang (kể cả Quận Columbia và một số vùng lãnh thổ Mỹ) được phân bổ một số đại biểu nhất định – thường được quyết định theo dân số của mỗi bang nhưng được điều chỉnh thông qua một công thức trong đó cộng điểm cho các yếu tố như bang đó có bỏ phiếu cho ứng cử viên của đảng trong cuộc bầu cử tổng thống lần trước không.

Hầu hết các đại biểu đều “cam kết” ủng hộ một ứng cử viên cụ thể, ít nhất là trên lá phiếu đầu tiên, và trong nhiều năm qua, không hội nghị nào được yêu cầu tổ chức lại để đề cử ứng viên tổng thống của mình.

12-  Sự khác nhau giữa bầu cử sơ bộ và họp kín?

Các cuộc bầu cử sơ bộ và họp kín khác nhau về cách thức tổ chức và đối tượng tham gia. Tỷ lệ tham gia cũng rất khác nhau.

Bầu cử sơ bộ: Chính quyền các bang tài trợ và tiến hành các cuộc bầu cử sơ bộ giống như bất kỳ cuộc bầu cử nào: Cử tri đi đến địa điểm bỏ phiếu, bỏ phiếu và về nhà. Việc bỏ phiếu là vô danh và được nhanh chóng hoàn tất. Một số bang tổ chức các cuộc bầu cử sơ bộ “kín”, theo đó chỉ có những người tuyên bố mình là đảng viên mới có quyền tham gia.

Ví dụ, các đảng viên Đảng Dân chủ có đăng ký có thể bỏ phiếu tại cuộc bầu cử sơ bộ kín của Đảng Dân chủ. Trong cuộc bầu cử sơ bộ mở, tất cả các cử tri đều có thể tham gia, bất kể họ thuộc đảng phái nào hoặc không thuộc đảng nào.

Họp kín: Các đảng phái chính trị của bang tổ chức các cuộc họp kín, trong đó các đảng viên trung thành của đảng nói chuyện cởi mở đại diện cho các ứng viên mà họ ủng hộ để đề cử làm ứng viên của đảng.

Đó là các sự kiện cộng đồng mà người tham gia bỏ phiếu công khai. Các cuộc họp kín nhằm ủng hộ các ứng viên có những người ủng hộ nhiệt tâm và có tổ chức – những người có thể sử dụng buổi họp kín để bầu đại biểu tham dự hội nghị đảng và cam kết ủng hộ ứng viên tổng thống ưa thích của mình.

Những người tham gia họp kín cũng xác định và ưu tiên các vấn đề mà họ muốn đưa vào cương lĩnh đảng của bang hoặc quốc gia. Việc tham gia cuộc họp kín đòi hỏi thời gian và sự tham gia chính trị ở mức cao. Do đó, các cuộc họp kín thường thu hút ít người tham gia hơn so với bầu cử sơ bộ.

13-  Có bao nhiêu bang tổ chức bầu cử sơ bộ hoặc họp kín và tổ chức khi nào?

Trong lịch sử, chỉ có một vài bang tổ chức bầu cử sơ bộ hoặc họp kín. Nhưng xu hướng này đã và đang hướng tới sự tham gia nhiều hơn của cử tri vào quá trình đề cử tổng thống. Số lượng bang tổ chức bầu cử sơ bộ hoặc họp kín bắt đầu tăng lên trong thập niên 1970.

Ngày nay tất cả 50 bang và Quận Columbia đều có bầu cử sơ bộ hoặc là họp kín.

Các đảng của các bang xem xét lựa chọn nên tổ chức bầu cử sơ bộ hay họp kín, và theo thời gian một số bang đã chuyển từ hình thức này sang hình thức khác.

Một số bang có cả bầu cử sơ bộ và họp kín. Ví dụ, ở bang Alaska và Nebraska, Đảng Cộng hòa tổ chức bầu cử sơ bộ trong khi Đảng Dân chủ triệu tập các cuộc họp kín. Tại bang Kentucky, Đảng Dân chủ tổ chức bầu cử sơ bộ và Đảng Cộng hòa tổ chức họp kín.

Trong nhiều năm, bang Iowa đã tổ chức các cuộc họp kín đầu tiên, thường vào tháng 1 hoặc đầu tháng 2 của năm bầu cử tổng thống, và một thời gian ngắn sau đó bang New Hampshire tổ chức cuộc bầu cử sơ bộ đầu tiên.

Do các cuộc bầu cử này và các cuộc chạy đua sớm khác thường xác định những ứng viên nào thiếu sự ủng hộ trong việc cạnh tranh nghiêm túc vị trí tổng thống, nên các ứng cử viên sẽ thể hiện nỗ lực lớn tại những bang bầu cử sớm này, giải quyết các nhu cầu và lợi ích của công chúng và tổ chức các chiến dịch tại các bang nhỏ hơn, chi tiền để trả lương nhân viên vận động, phương tiện truyền thông và khách sạn. Kết quả là, ngày càng có nhiều bang lên kế hoạch bầu cử sơ bộ và họp kín vào những tháng mùa đông.

Nhiều bang tổ chức các sự kiện của họ vào cùng một ngày.

Các đảng lớn thường điều chỉnh các quy định theo các cách mà họ hy vọng sẽ giới thiệu được ứng cử viên mạnh nhất có thể. Ví dụ, năm 2016, Đảng Cộng hòa sẽ cho phép các bang tổ chức bầu cử sơ bộ sau ngày 15 tháng 3 trao cho các đại biểu nguyên tắc “được ăn cả, ngã về không”, để các ứng cử viên có nhiều phiếu bầu nhất - thậm chí nếu chỉ giành được, giả dụ như, 25% số phiếu tại khu vực có tám ứng cử viên - sẽ tập hợp được tất cả các đại biểu của bang đó.

Kết quả chính của việc gia tăng và thúc đẩy các cuộc bầu cử sơ bộ và họp kín là tên tuổi những người được đề cử của các đảng lớn sẽ được dân chúng biết đến trước khi đại hội đảng toàn quốc được tổ chức vào cuối mùa hè. Điều này đã làm giảm tầm quan trọng của các hội nghị đề cử quốc gia vốn từ lâu đã trở thành các sự kiện mang tính nghi thức.

Trong các cuộc họp kín, chỉ các đảng viên có đăng ký mới có quyền bỏ phiếu, nhưng ai cũng có thể tham gia tại cuộc họp. Trong các cuộc bầu cử sơ bộ kín, chỉ có đảng viên đăng ký mới có quyền bỏ phiếu, nhưng bất kỳ cử tri có đăng ký nào cũng có thể bỏ phiếu trong cuộc bầu cử sơ bộ mở.

14-  Tại sao các đảng phái chính trị vẫn tổ chức hội nghị đề cử quốc gia?

Nếu các ứng cử viên tổng thống được chọn thông qua các cuộc bầu cử sơ bộ và họp kín, tại sao hai đảng chính trị lớn vẫn tổ chức hội nghị đề cử quốc gia? Đó là bởi vì các hội nghị đó mang lại cơ hội cho từng đảng trong việc quảng bá ứng viên của mình và xác định sự khác biệt với đảng đối lập.

Các hội nghị đề cử được truyền hình rộng rãi và đánh dấu sự khởi đầu của chiến dịch quốc gia tranh cử tổng thống.

Người Mỹ vẫn theo dõi các hội nghị đề cử để nghe bài phát biểu của chủ tịch các đảng và những người được đề cử tổng thống, sự lựa chọn ứng cử viên phó tổng thống của người được đề cử đó (đôi khi không được công bố cho đến khi diễn ra hội nghị), kêu gọi các lá phiếu của đại biểu và cử tri của bang, và thông qua “cương lĩnh” của đảng (tài liệu nêu rõ quan điểm của mỗi đảng về các vấn đề).

(còn tiếp)

(Bài viết được thực hiện dựa trên tài liệu do Trung tâm Hoa Kỳ - Đại sứ quán Hoa Kỳ tại Hà Nội cung cấp).

>>> Theo dõi những tin tức mới nhất về Bầu cử Mỹ 2016 tại đây