Tái cấu trúc ngành lúa gạo - Bài 3: Chủ động ứng phó với đà giảm giá

Làm gì để giải quyết bài toán thu mua lúa gạo với giá mà cả nông dân và doanh nghiệp đều có lãi, ổn định hoạt động sản xuất, kinh doanh, xuất khẩu gạo?

Cập nhật của Hiệp hội Lương thực Việt Nam (VFA) đến ngày 4/3 cho thấy, giá gạo xuất khẩu loại 5% tấm của Việt Nam còn 389 USD/tấn, thấp hơn gạo cùng loại của Thái Lan tới 23 USD/tấn và thấp hơn gạo Ấn Độ 16 USD/tấn. Nếu so với thời điểm cùng kỳ năm ngoái thì giá gạo xuất khẩu Việt Nam đã giảm khoảng 240 - 260 USD/tấn, giảm mạnh nhất so với gạo các quốc gia xuất khẩu gạo khác. Trong khi trước đó, giai đoạn 2023 - 2024, giá gạo Việt Nam nhiều lần vươn lên cao nhất thế giới, từng có thời điểm lập đỉnh với giá 700 USD/tấn.

Trong 2 tháng đầu năm nay, Việt Nam đã xuất khẩu được 1,15 triệu tấn gạo, tăng 10% so với cùng kỳ năm 2024 nhưng giá giảm đến 19%. Philipines vẫn là thị trường xuất khẩu chủ lực của gạo Việt chiếm gần 50% sản lượng. Tuy nhiên, giá gạo xuất khẩu qua thị trường Philippines đang giảm mạnh và giá bình quân dưới mức 450 USD/tấn. Điều này ảnh hưởng tới giá lúa nội địa ở Đồng bằng sông Cửu Long, trung bình giảm từ 2.200 - 2.700 đồng/kg so với cùng kỳ năm ngoái. Lúa thơm hiện có giá 6.100 - 6.300 đồng/kg, trong khi lúa thường chỉ còn 5.100 - 5.300 đồng/kg.

Ông Đỗ Hà Nam, Phó Chủ tịch Hiệp hội Lương thực Việt Nam cho biết, với giá hiện tại, người trồng lúa chỉ lãi được 20 – 25 triệu đồng/ha/vụ, rất thấp so với những loại nông sản khác như cà phê, sầu riêng. Nhưng nông dân cũng không thể không bán vì gạo để lâu, không có nơi bảo quản sẽ hư hỏng hết. Vì vậy, doanh nghiệp đang đóng vai trò chủ đạo trong điều tiết thị trường thông qua dự trữ lúa gạo. Trong bối cảnh hiện nay, cũng chỉ có thu mua tạm trữ mới có thể ngăn chặn đà rớt giá không kìm hãm được của lúa gạo.

Theo ông Đỗ Hà Nam, trong Nghị định 107/2018/NĐ-CP quy định về Điều kiện kinh doanh và giấy chứng nhận đủ điều kiện kinh doanh xuất khẩu gạo, các doanh nghiệp lớn phải trữ một lượng gạo nhất định, nhưng theo quy định của ngân hàng thì phải có hợp đồng xuất khẩu gạo mới cho vay tiền.

Bài toán cấp bách là làm thế nào để thu mua lúa kịp thời cho nông dân bởi lúa đã chín trên ruộng không thể chờ thêm. Thực tế, hầu như không có doanh nghiệp nào có đủ tiền mặt để thu mua số lượng lớn lúa gạo như hiện nay. Kinh doanh mặt hàng gạo có biên độ lợi nhuận thấp, doanh nghiệp cũng không thể vay lãi suất cao để thu mua, dự trữ dài hạn được.

Việc Thủ tướng Chính phủ vừa chỉ đạo các bộ, ngành vào cuộc nhằm đảm bảo việc điều hành cân đối cung cầu lúa gạo trong nước và thúc đẩy hoạt động sản xuất, kinh doanh, xuất khẩu lúa gạo bền vững là hợp lý và cần thiết trong bối cảnh hiện nay. Với sự vào cuộc của các bộ, ngành; trong đó có Bộ Tài chính và Ngân hàng Nhà nước, doanh nghiệp mong muốn có cơ chế linh hoạt hơn như ưu tiên cho vay lãi suất thấp hơn, tăng hạn mức cho vay với những doanh nghiệp có uy tín tài chính tốt. Ngân hàng cũng có thể mở rộng cho vay tín chấp theo mùa vụ hoặc cho vay thế chấp bằng hàng hoá bởi lượng khách hàng của doanh nghiệp gạo hàng năm khá ổn định và quy trình xuất khẩu gạo hầu như lặp lại qua các năm.

Một giải pháp khác giúp giảm bớt áp lực tài chính lên doanh nghiệp là ngân hàng hỗ trợ trực tiếp người trồng lúa vay vốn, giúp họ chủ động tài chính. Khi người nông dân có tiềm lực tài chính họ dễ đưa ra kế hoạch sản xuất và quyết định thời điểm bán hàng để đạt hiệu quả kinh tế cao nhất. Việc này góp phần điều tiết thị trường và giảm sức ép dội hàng ở thời điểm thu hoạch rộ.

“Hiệp hội Lương thực Việt Nam đang đề xuất Chính phủ áp dụng giá sàn xuất khẩu gạo ở mức 500 USD/tấn. Sở dĩ hiệp hội đưa ra mức giá sàn này là dựa trên mức giá bình quân giai đoạn 2022 – 2024 thấp nhất là 480 USD/tấn. Đây không phải mức giá cao bởi trong cơ cấu xuất khẩu gạo của nước ta, gạo thơm đã chiếm hơn 50%. Tuy nhiên, cơ chế giá sàn xuất khẩu cũng được khuyến nghị chỉ áp dụng khi diễn biến thị trường quá bất lợi cho người nông dân, còn lại hoạt động kinh doanh sẽ ưu tiên theo cơ chế thị trường”, ông Đỗ Hà Nam nêu một giải pháp khác.

Mặc dù giá gạo xuất khẩu đang “chạm đáy” nhưng các chuyên gia nhận định, tình trạng này sẽ không kéo dài, bà Phan Mai Hương, đồng sáng lập chuyên trang thông thị trường lúa gạo SS Rice News cho rằng: Cục diện thị trường lúa gạo sẽ sớm thay đổi, bởi thực tế nhu cầu tiêu dùng gạo vẫn lớn. Philippine dù dùng nhiều biện pháp để cố gắng hạ giá giao nội địa nhưng phần lớn sản lượng gạo tiêu thụ đều được nhập khẩu và gạo Việt Nam vẫn được người dân nước này ưa chuộng nhiều năm qua. Bên cạnh đó, nhu cầu thị trường Trung Quốc, Malaysia và châu Phi đều lớn và sẽ tích cực mua vào trong vài tuần tới.

Đại diện một doanh nghiệp xuất khẩu gạo top đầu thì chia sẻ, nhu cầu thị trường lúa gạo vẫn rất lớn, minh chứng là sản lượng xuất khẩu gạo Việt Nam trong hai tháng đầu năm, dù chưa vào vụ Đông Xuân và trùng kỳ nghỉ Tết nhưng vẫn tăng hơn cùng kỳ năm 2024. Thêm vào đó, các thị trường nhập khẩu lớn của Việt Nam như Philippines, Indonesia dù nỗ lực vẫn chưa thể một bước tự chủ được nguồn lương thực. Lý do khiến một số khách hàng trì hoãn việc mua hàng thời gian qua là bởi họ muốn chờ thêm để mua được với giá rẻ hơn.

Tuy nhiên, khi người bán không nhượng bộ về giá và nguồn dự trữ cạn dần họ sẽ phải mua vào. Dự kiến, chỉ 1 – 2 tuần nữa giá gạo xuất khẩu sẽ tăng, giá lúa gạo trong nước cũng sẽ nhích dần lên, một phần do tác động của các chính sách từ cơ quan quản lý, phần khác đó là diễn biến phù hợp của quy luật thị trường.

Về lâu dài, các chuyên gia đều khuyến khích doanh nghiệp nên chủ động mở rộng thị trường xuất khẩu, đa dạng hoá khách hàng để giảm phụ thuộc quá nhiều vào một vài khách hàng lớn. Song song đó, khai thác hiệu quả các kênh phân phối, thị trường ngách có nhu cầu phân khúc gạo cao cấp; không cần xuất khẩu quá nhiều nhưng mang lại hiệu quả kinh tế và góp phần củng cố thương hiệu gạo Việt Nam trên thị trường.