Từ cơ chế đến công nghệ: Để trồng trọt sản xuất xanh, giảm phát thải

Trồng trọt là lĩnh vực có lượng phát thải lớn nhất trong sản xuất nông nghiệp, chiếm khoảng 80% tổng phát thải toàn ngành, chủ yếu từ khí mê tan phát sinh trong sản xuất lúa nước do tập quán canh tác ngập nước liên tục, sử dụng phân bón chưa hiệu quả và xử lý rơm rạ sau thu hoạch chưa tối ưu. Nếu không thay đổi, cách sản xuất này không chỉ gây áp lực môi trường mà còn khiến nông sản Việt đối mặt nhiều rào cản tại các thị trường quốc tế vốn ngày càng siết chặt yêu cầu về giảm phát thải, chứng nhận bền vững và truy xuất dấu vết carbon.

Các chuyên gia nhận định, trồng trọt cũng chính là lĩnh vực có tiềm năng giảm phát thải lớn nếu được định hướng đúng, nhờ các giải pháp kỹ thuật đơn giản, chi phí hợp lý và khả năng nhân rộng nhanh chóng từ quy mô nông hộ đến quy mô quốc gia. Chuyển đổi từ sản xuất truyền thống sang sản xuất có chứng nhận giảm phát thải không chỉ là xu thế tất yếu, mà còn là cơ hội gia tăng giá trị và khả năng cạnh tranh cho nông sản Việt.

Ông Lê Quốc Doanh, nguyên Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) khẳng định, Việt Nam có đủ cơ sở để triển khai hiệu quả các mô hình canh tác phát thải thấp nhờ nền tảng kỹ thuật đã tích lũy từ trước và hệ thống hỗ trợ chuyên môn trải rộng khắp cả nước. Hệ thống quy trình kỹ thuật đã tương đối hoàn chỉnh cho hầu hết các cây trồng chủ lực, cùng mạng lưới viện nghiên cứu, trường đào tạo chuyên ngành ở khắp các vùng sinh thái.

Từ kinh nghiệm chỉ đạo Dự án Chuyển đổi nông nghiệp bền vững (VnSAT), ông Lê Quốc Doanh cho rằng, vai trò của truyền thông để thay đổi hành vi sản xuất rất quan trọng. Khi nông dân tin vào hiệu quả mô hình bền vững, việc áp dụng kỹ thuật mới và thay đổi tập quán canh tác diễn ra thuận lợi hơn nhiều. Phát thải thấp cần được nhìn nhận không chỉ như một yêu cầu môi trường, mà là cơ hội nâng cao giá trị và mở rộng thị trường xuất khẩu, nhất là khi Việt Nam đã có những mô hình mẫu thành công cần được nhân rộng ở quy mô quốc gia.

Nguyên Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay Bộ Nông nghiệp và Môi trường) Cao Đức Phát cũng cho rằng, chính sách giảm phát thải chỉ thành công nếu tạo được động lực kinh tế đủ mạnh để nông dân tự nguyện tham gia. Áp lực từ biến đổi khí hậu và yêu cầu của các thị trường cao cấp như EU, Nhật Bản khiến giảm phát thải trở thành xu thế tất yếu. Tuy nhiên, chính sách phải xuất phát từ nhu cầu thực tế, đặc biệt là thu nhập và chi phí sản xuất của người nông dân.

Ông Cao Đức Phát đề xuất cần có cơ chế tài chính hỗ trợ, như tín dụng ưu đãi hoặc hỗ trợ đầu vào, bởi canh tác phát thải thấp thường cần đầu tư ban đầu cao hơn và thời gian hoàn vốn dài. "Sản xuất phát thải thấp cần trở thành giải pháp nâng cao giá trị nông sản và tăng thu nhập, chứ không phải là gánh nặng", ông Phát nhấn mạnh.

Hiện Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang xây dựng Đề án phát triển vùng trồng trọt phát thải thấp giai đoạn 2025–2035, đặt mục tiêu giảm ít nhất 10% phát thải khí nhà kính trong trồng trọt và 30% khí mê tan so với năm 2020.

Đề án hướng tới hình thành ít nhất 15 mô hình vùng sản xuất phát thải thấp, có khả năng nhân rộng và tích hợp tín chỉ carbon theo tiêu chuẩn quốc tế, cùng 5 gói kỹ thuật cho các cây trồng chủ lực gồm lúa, mía, cà phê, sắn, chuối. Các giải pháp kỹ thuật sẽ được điều chỉnh phù hợp với từng vùng sinh thái và nhóm cây trồng.

Riêng đối với cây lúa – nguồn phát thải lớn nhất, Viện trưởng Viện Môi trường nông nghiệp Mai Văn Trịnh đề xuất bốn nhóm giải pháp: Chuyển đổi sang cây trồng cạn ở vùng kém hiệu quả; áp dụng mô hình luân canh lúa – tôm; sử dụng kỹ thuật tưới ngập – khô xen kẽ; tận dụng và tái chế rơm rạ sau thu hoạch.

Bên cạnh việc phải có các gói kỹ thuật sản xuất giảm phát thải, ông Trịnh cũng nhấn mạnh vai trò then chốt của hệ thống kiểm kê phát thải gắn với cơ chế chính sách và yêu cầu thị trường. Dữ liệu kiểm kê sẽ là nền tảng để đo đạc – báo cáo – thẩm tra (MRV) khi thị trường carbon vận hành, đồng thời định hướng giải pháp kỹ thuật tối ưu cho nông dân.

Một số công nghệ tuần hoàn như tái sử dụng rơm rạ để trồng nấm, ủ compost hoặc sản xuất biochar không chỉ giảm phát thải mà còn cải thiện độ phì nhiêu của đất và mang lại giá trị kinh tế gia tăng.

Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Hoàng Trung cho biết, mục tiêu then chốt của đề án là tạo ra sản phẩm có giá trị gia tăng cao, đáp ứng tiêu chuẩn môi trường khắt khe của cả thị trường trong nước và quốc tế. Việc dán nhãn chứng nhận sản phẩm trồng trọt giảm phát thải sẽ giúp khẳng định thương hiệu nông sản Việt. Quy trình MRV phải rõ ràng, có tham vấn quốc tế và phù hợp với điều kiện Việt Nam, để bảo đảm tín chỉ carbon được chấp nhận trên thị trường toàn cầu.

Bộ Nông nghiệp và Môi trường kỳ vọng, đề án sẽ trở thành nền tảng hình thành hệ sinh thái nông nghiệp phát thải thấp; trong đó, Nhà nước đóng vai trò kiến tạo chính sách, doanh nghiệp đầu tư công nghệ, nông dân là chủ thể chuyển đổi và các đối tác quốc tế là lực đẩy đồng hành.