Tại sao TPP vẫn là trung tâm trong các cuộc tranh luận?

Bắt đầu thế kỷ 21, các quốc gia ở mọi nơi trên thế giới hào hứng đàm phán về các Hiệp định Tự do Thương mại (FTA) dựa trên nguyên tắc mở cửa thị trường, đối lập với nguyên tắc tối huệ quốc của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO).

Đàm phán về các thỏa thuận thương mại ưu đãi đang là xu hướng chủ đạo trong thương mại và hầu như không quốc gia nào thoát khỏi ảnh hưởng của hiện tượng FTA.

Vậy tại sao Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP) - một thỏa thuận thương mại tiêu chuẩn cao - vẫn là trung tâm trong các cuộc tranh luận?

Bài viết của Mireya Solis, chuyên gia cao cấp về chính sách kinh tế đối ngoại Nhật Bản tại Trung tâm Nghiên cứu Chính sách Đông Á thuộc Viện Brookings, sẽ làm rõ hơn vấn đề này.

Tầm quan trọng của TPP

TPP thu hút sự chú ý vì nó khuấy đảo sự cần thiết phải có những thỏa thuận lớn so với những thỏa thuận thương mại song phương nhỏ như FTA và đưa ra một cơ sở mới để thúc đẩy đàm phán thương mại khi vòng đàm phán Doha bế tắc.

TPP ban đầu chỉ gồm bốn nền kinh tế nhỏ là Brunei , New Zealand , Chile và Singapore thì nay đã có tới 12 quốc gia, chiếm 26% thương mại thế giới và được kỳ vọng tạo ra thu nhập khoảng 492 tỷ USD đến năm 2030.

TPP thúc đẩy tầm nhìn rộng mở về châu Á-Thái Bình Dương với tham vọng xây dựng các tiêu chuẩn quốc tế. Cấu trúc mở của khu vực với các cơ chế kết nối sẽ khuyến khích mở rộng thành viên thêm nữa và thiết lập mối liên kết xuyên khu vực nhằm kết nối châu Á với các khu vực Bắc Mỹ và Nam Mỹ.

Mặt khác, TPP đem đến hy vọng có thể kiểm soát những thay đổi trong quản lý thương mại quốc tế. Nguyên nhân do sự thay đổi trong các chương trình nghị sự thương mại và những hạn chế của WTO với tư cách là một diễn đàn đàm phán đã đưa đến những nghi ngờ về vai trò của một hệ thống luật bắt buộc dành cho hơn 150 quốc gia thành viên.

Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP) gồm 12 nước thành viên mà Mỹ là trụ cột đã kết thúc sau 5 năm bằng một thỏa thuận lịch sử tại thành phố Atlanta đầu tháng 10 vừa qua. Ảnh: Reuters/TTXVN

Tuy vậy, TPP cũng tiềm ần những rủi ro về sự chia rẽ (nếu những quy định của TPP không được truyền bá rộng rãi) và sự loại trừ (nếu các thỏa thuận tự do thương mại bỏ qua các quốc gia ít phát triển).

TPP còn xây dựng hệ thống các quan điểm toàn diện nhằm xóa bỏ hàng rào thuế quan và phi thuế quan như các doanh nghiệp sở hữu nhà nước, tính cạnh tranh, dây chuyền cung ứng... Với 30 chương và dài hơn 5.000 trang, các quy định của TPP phải mất thời gian mới có thể thực hiện được.

Tuy nhiên, có thể nhận thấy ngay những quy định về những vấn đề quan trọng trong lĩnh vực kinh tế chẳng hạn như Chương về Thương mại Điện tử buộc các chính phủ phải cho phép các dòng dữ liệu được lưu hành một cách tự do, không được yêu cầu đối tác phải đặt các trung tâm dữ liệu tại các vị trí bắt buộc, đưa ra khuôn khổ pháp lý để bảo mật thông tin cá nhân hay không yêu cầu phải có mã nguồn phần mềm khi cần chuyển giao hay truy cập.

Mặc dù còn nhiều khó khăn nhưng việc thúc đẩy ký kết TPP vào năm 2015 đã thể hiện một thắng lợi lớn về thương mại hiện nay sau hai thập kỷ chưa thấy một thành tựu nào về lĩnh vực này. Kể từ khi thành lập, WTO vẫn chưa nâng cấp các quy định về đầu tư và thương mại quốc tế, trong khi đàm phán Doha vẫn bế tắc.

Do đó, TPP sẽ trở thành khuôn khổ có sức cuốn hút mạnh mẽ nhất để thúc đẩy các nước khác, trong đó có Trung Quốc phải cải cách thị trường và tham gia các cam kết tự do hóa thương mại toàn cầu.

TPP gắn kết 12 quốc gia tương đương với 40% kinh tế thế giới để đảm bảo các tập đoàn tư nhân có sân chơi công bằng trong cạnh tranh với các tập đoàn nhà nước. TPP bảo đảm Internet mở cửa và tự do.

TPP đẩy mạnh bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ. Hiệp định này tạo ra "sân chơi" công bằng dựa trên việc đưa ra các tiêu chuẩn cao nhất và dỡ bỏ các hàng rào ngăn cản việc bán hàng Mỹ ra bên ngoài, bao gồm xóa bỏ hơn 18.000 loại thuế mà các quốc gia khác áp lên sản phẩm của Mỹ. Nếu TPP có hiệu lực thì các doanh nghiệp Mỹ sẽ xuất khẩu nhiều hơn và điều đó có nghĩa là sẽ tạo ra nhiều việc làm với mức lương cao hơn.

Các khó khăn còn ở phía trước

Việc thông qua các quy định trong TPP đòi hỏi phải có sáu quốc gia tương ứng với 85% tổng GDP ủng hộ thỏa thuận này trước khi nó có hiệu lực. Để đạt được con số này thì cả Nhật Bản và Mỹ đều phải thông qua.

Tuy vậy, đối với Mỹ, việc thông qua TPP vẫn là một cuộc chiến gay gắt về chính trị trong bối cảnh năm diễn ra bầu cử Tổng thống Mỹ. Mặc dù các cuộc thăm dò dư luận cho thấy hầu như tất cả người Mỹ đều coi thương mại quốc tế là một cơ hội nhưng vẫn còn nhiều ý kiến phản đối của các nhóm môi trường và các liên đoàn lao động.

Đối với cả hai đảng, TPP vẫn là một vấn đề gây tranh cãi. Trong khi Tổng thống Barack Obama coi đàm phán và thông qua TPP chính là trọng tâm ưu tiên trong nhiệm kỳ của ông thì số đông đảng Dân chủ tại Quốc hội Mỹ không ủng hộ sáng kiến thương mại của ông, một phần do sự phản đối từ các liên đoàn lao động - khối cử tri truyền thống của đảng này.

Sự thay đổi trong đảng Cộng hòa khiến vấn đề TPP ngày càng trở nên phức tạp. Đảng Cộng hòa ngày càng ít gắn kết hơn với sự nổi lên của phong trào "đảng Trà" - những người phản đối việc Obama đưa ra các thỏa thuận thương mại.

Sự ủng hộ của những thành viên chủ chốt trong đảng Cộng hòa tại Thượng viện Mỹ cũng giảm vì sự bất mãn đối với việc loại bỏ các điều luật liên quan đến thuốc lá và thời gian độc quyền dữ liệu đối với các dược phẩm sinh học. Cộng đồng doanh nghiệp cũng lên án những điều luật này.

Quốc hội Mỹ sẽ khó thông qua TPP trong năm 2016. Nguồn: futurenews.co.nz

Một trong những lợi ích lớn nhất của thỏa thuận thương mại là các chính phủ có thể sử dụng chúng như là phương tiện cam kết để thực hiện những thay đổi kinh tế cần thiết. Trên thực tế, sự cải tổ chính là vấn đề quan trọng đối với Nhật Bản vì họ thực sự muốn thoát khỏi tình trạng tăng trưởng trì trệ, chậm chạp.

Việc tái sinh nền kinh tế tất nhiên không chỉ có cải cách nông nghiệp mà còn cần hoàn thiện các biện pháp thúc đẩy năng suất trên tất cả các lĩnh vực của nền kinh tế, quốc tế hóa các dịch vụ, thúc đẩy đầu tư vào trong nước, nâng cấp hơn nữa mạng lưới sản xuất trong khu vực và xuyên khu vực.

Các biện pháp đối phó về chăn nuôi, trồng trọt đã được chấp nhận làm gia tăng lo ngại về quyết tâm của Chính phủ Nhật Bản trong thay đổi thành phần nông nghiệp. Cam kết của Nhật Bản về việc mở cửa thị trường trong TPP là 56.000 tấn gạo nhập khẩu (dần dần sẽ lên tới 78.400 tấn).

Tuy nhiên, Chính phủ Nhật Bản cũng đã tuyên bố gia tăng thu mua dự trữ để phù hợp với hạn ngạch của TPP nhằm ngăn chặn nguy cơ giảm giá gạo và điều chỉnh thị trường. Sự hỗ trợ này ngăn cản việc hiện đại hóa lĩnh vực nông nghiệp bởi nó khiến những nông dân làm việc bán thời gian tiếp tục hoạt động với quy mô nhỏ, cản trở sự cần thiết phải canh tác, nuôi trồng theo lối thương mại.

Chính phủ Nhật Bản đã đệ trình ngân quỹ bổ sung trị giá 312 tỷ yên dành cho các biện pháp đối phó với TPP trên lĩnh vực nông nghiệp. Nhưng các chuyên gia nghi ngờ về hiệu quả của gói đề xuất này trong việc thúc đẩy cạnh tranh nông nghiệp bởi sự phân bổ cho các công trình công cộng vẫn rất lớn, chiếm 30% chi phí hỗ trợ nông nghiệp dành cho các dự án tái tạo đất.

Kỳ bầu cử Tổng thống tại Mỹ không giúp ích cho sự thông qua TPP, trong khi đó, bầu cử Thượng viện Nhật Bản vào tháng Sáu tới cũng không có lợi cho việc thông qua một khoản bồi thường thương mại.

Tuy vậy, việc các nước chủ động thông báo nội dung TPP đã làm sáng tỏ một điểm rất quan trọng: các nước thành viên có thể mở rộng không chỉ trong khối kinh tế APEC mà bất cứ quốc gia nào có thể đáp ứng các quy định của TPP. Việc mở rộng thành viên là rất quan trọng để tránh những nguy cơ về sự chia rẽ và loại trừ kể trên.

Trong ngắn hạn và trung hạn, kết luận của đàm phán TPP được kỳ vọng sẽ có hai tác động chính: mở rộng danh sách các quốc gia xin gia nhập và khuyến khích tham vọng cao hơn trong các cuộc đàm phán đang diễn ra.

Số các quốc gia thể hiện sự quan tâm đến gia nhập TPP đang gia tăng, bao gồm cả Hàn Quốc, vùng lãnh thổ Đài Loan (Trung Quốc), Indonesia, Thái Lan, Philippines, Colombia, Costa Rica và nhiều quốc gia khác.

Kết quả đàm phán TPP cũng tạo ra sự khích lệ đối với việc cải thiện các thỏa thuận thương mại khác và nâng cao mức độ tham vọng trong các cuộc đàm phán thương mại hiện nay bởi các quốc gia ngoài TPP sẽ muốn bảo vệ thị trường xuất khẩu của họ, thu hút đầu tư nước ngoài và bảo hộ các công ty của họ trong chuỗi cung ứng quốc tế.

Về dài hạn, thách thức lớn nhất là tạo ra một chiến lược hiệu quả để khuyến khích sự tham gia của các nền kinh tế đang nổi như Trung Quốc, Ấn Độ, Brazil. Đây vẫn là lỗ hổng trong kế hoạch phát triển các nhóm thương mại xuyên Thái Bình Dương và xuyên Đại Tây Dương của Mỹ.

TPP và Hiệp định Đối tác Thương mại và Đầu tư xuyên Đại Tây Dương (TTIP) chính là bước khởi đầu cho một chiến lược như vậy bởi nó khuyến khích các quốc gia thực hiện tự do hóa thị trường nhiều hơn nữa. Cuối cùng, các nền kinh tế đang nổi buộc phải tiến đến quyết định tuân thủ các tiêu chuẩn về kinh tế và tìm kiếm giải pháp chính trị để bảo vệ các lợi ích bất di bất dịch.

Câu hỏi cấp bách nhất là Trung Quốc sẽ đặt họ vào vị trí như thế nào trong mối liên hệ với TPP. Liệu chúng ta có thể hy vọng Trung Quốc sẽ hành động theo tiền lệ trước đó - tìm cách gia nhập TPP như là họ đã làm thúc đẩy cải cách kinh tế để có thể là thành viên của WTO? Hay thay vào đó họ lựa chọn đàm phán Hiệp định Thương mại Tự do châu Á - Thái Bình Dương (FTAAP) nhằm đóng vai trò chủ động hơn trong cấu trúc kinh tế quốc tế.